1. Więzienie przy ul. Zamkowej

   Kieleckie więzienie przy ul. Zamkowej powstało w latach 1826 -1828, i funkcję wiezienia pełniło nieprzerwanie do lat 70 XX wieku. W okresie okupacji hitlerowskiej przez więzienie przeszło ok. 16 tys. więźniów. Od 1945 r. więzieniem tym dysponowało NKWD, a następnie władze Urzędu Bezpieczeństwa, więziono tu wówczas ok. 1 tysiąca więźniów politycznych.

   Z inicjatywy Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej w Kielcach, w r. 1995 zostało tu utworzone Muzeum Pamięci Narodowej obejmujące martyrologię Polaków w latach II Wojny Światowej oraz okres politycznych prześladowań do roku 1956.

   W latach 2010 - 2012 przeprowadzono rewitalizację obiektu, w którym utworzono sale wystawowe i konferencyjne. Ale zostały zachowane też fragmenty dawnego więzienia, m.in. karcery. Władze miasta Kielce powołały jednostkę budżetową - "Wzgórze Zamkowe", w ramach której od r. 2012 funkcjonuje Ośrodek Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej (OMPiO) oraz Design Centrum Kielce.

   Dotychczasowa działalność OMPiO nastawiona jest na przekazywanie wiedzy o okresie II Wojny Światowej i lat powojennych oraz dokumentowanie działań AK i NSZ. Potwierdzenie znajdujemy już na bramie wejściowej, gdzie wita nas napis:
MIEJSCE PAMIĘCI NARODOWEJ / WIĘZIENIE KIELECKIE 1939 - 1956

   Na budynku więzienia umieszczona jest tablica pamiątkowa "W HOŁDZIE WIĘŹNIOM I OFIAROM ZBRODNI HITLEROWSKICH I STALINOWSKICH W LATACH 1939 - 1956". Są też dodatkowe tablice upamiętniające m.in. głośną akcję rozbicia kieleckiego więzienia w dn.5. VIII. 1945 r. przez kpt. A. Hedę, który uwolnił wówczas z więzienia ok. 700 żołnierzy AK.

   Natomiast pominięty jest okres powstania styczniowego ww kieleckim więzieniu.

Więzienie kieleckie przed rewitalizacją i tablica pamiątkowa.

    Okres powstania styczniowego nie posiada dotychczas materialnego upamiętnienia w kieleckim więzieniu. A przecież w kazamatach na ulicy Zamkowej w okresie powstania narodowego w latach 1863 - 1864 osadzono około 2000 więźniów politycznych: schwytanych powstańców i członków organizacji narodowej oraz ludzi podejrzanych o współpracę i sprzyjanie powstańcom.

   W pamiętnikach i wspomnieniach z okresu powstania styczniowego znajdujemy szereg opisów więzienia w Kielcach.

    Józef Kociesza Ożegalski, który był pojmany do niewoli podczas bitwy pod Komorowem, i poprzez Stopnicę doprowadzony do Kielc, tak opisuje kieleckie więzienie (Wspomnienia z krwawych czasów z roku 1863, Kraków 1893):
... Tu było już warowne więzienie, wysoko obmurowane, z kratami i z żelaznymi drzwiami. Dzieliło się na dwa podworce, na pierwszym był odwach z kilkudziesięciu żołnierzami. Tu ujrzeliśmy kręcących się w kajdanach i burych ubraniach pospolitych zbrodniarzy, aż strach nas brał na myśl, że razem siedzieć będziemy z takimi wyrzutkami społeczeństwa. Ale po chwili przeminęła obawa, wprowadzono nas na drugi podworzec, gdzie już nie było kryminalistów, tylko ze wszystkich okien wyglądali powstańcy, witający nas słowami i gestami. ...

   Bolesław Anc (Z lat nadziei i walki 1861 - 1864, Brody 1907), schwytany pod Ociesękami, podaje również informacje dotyczące kieleckiego więzienia:
... Ja z częścią mych towarzyszy dostałem się do dwóch wielkich izb, tak że z tymi co tam już byli, było nas coś dwudziestu pięciu, a każdy miał łóżko żelazne z siennikiem, kocem i słomianą poduszką. Jedna z tych izb miała trzy wielkie zakratowane okna, które wychodziły na ogród publiczny ...
   Pozwalano rodzinom i wogóle chętnym zaopatrzyć nas w pościel i przysyłać nam jedzenie, jakoteż otwierano na kilka godzin codziennie kaźnie, tak, że mogliśmy chodzić po podwórzu i wzajemnie się odwiedzać. Pobyt w więzieniu był więc znośny ...

   Były też w więzieniu karcery, o których wspomina Ludomir Grzybowski, wywodzący się z Chęcin, powstaniec z oddziału Langiewicza i Chmieleńskiego - w Opisie powstania polskiego w roku 1863 i 1864 w województwie krakowskim (Kielce 1994). Podczas pobytu w kieleckim więzieniu w okresie w od 30.II. do 19.VI.1864 r., miał okazję bezpośrednio poznać i karcer:
... główne więzienie, w którym było kilka czy kilkanaście dość obszernych stancji, czyli numerów, tak zwanych "ogólnych", w których umieszczali po kilku i kilkunastu politycznych więźniów, to znów było kilka maleńkich, ciasnych, prawie bez okien podziemnych lochów, tak zwanych "sekretnych", gdzie nie mogło więcej się mieścić jak jeden człowiek ... gdzie prawie obrócić się nie było można. Loch ciemny, wilgotny, trochę słomy na ziemi i pozatym nic . ..

   Andrzej Urbański, na podstawie dokumentów źródłowych, przedstawił funkcjonowanie więzienia na Zamkowej w okresie powstania (Kielce w okresie powstania styczniowego, KTN Kielce 1996, s. 93 - 99, 104 - 105, 117). Już w dniu wybuchu powstania osadzono w więzieniu 33 kielczan. Zwożono tu pojmanych powstańców z oddziałów Langiewicza, Kurowskiego, Czachowskiego, Zawadzkiego, Chmieleńskiego, Jordana, Rębajły, Bosaka.

   Liczba osadzonych zmieniała się w zależności od natężenia prowadzonych walk.W dokumentach archiwalnych zachowało się sporo list powstańców i innych osób ujętych do niewoli i osadzonych w Kielcach, okresowo listy takie sporządzał naczelnik więzienia. Zachowały się też dla wielu okresów comiesięczne raporty - Likwidacja należności za żywienie Więźni politycznych w Więzieniu Kieleckim ... zawierające imienne wykazy, ze wskazaniem okresu pobytu w więzieniu.Jest szereg innych raportów i wakazów. I tak np. po bitwie w Małogoszczu 22.II.1863 przywieziono 44 jeńców, po walkach na Grochowiskach 18.III.1863 do więzienia kieleckiego trafiła partia 63 powstańców. Dn. 12.VII.1863 r. naczelnik więzienia wykazał listę 479 aresztantów za przestępstwa polityczne w więzieniu przebywających w okresie 20.V. - 12.VIII.1863 r. Po klęsce opatowskiej 21.II.1864 skierowano do kieleckiego więzienia 275 jeńców wojennych ujętych do niewoli pod Opatowem. Lista z maja 1864 r. zawiera 288 nazwisk więźniów politycznych, zaś lista z sierpnia 1864 r. podaje 139 nazwisk, i stopniowo w kolejnych miesiącach maleje. W połowie 1865 r. załatwiono prawie wszystkich politycznych więźniów osadzonych w kieleckim więzieniu: lista z maja 1865 zawiera 53 nazwiska, w czerwcu 1864 - 67 nazwisk, zaś w sierpniu podano na wykazie 22 osoby (AP Kielce, NWPK zesp. 21. sygn. 18 i 38).

   Powyższe zestawienia umożliwiaja sporządzenie zbiorczej imiennej listy ok. 2 tys. powstańców i innych osób, którzy przewinęli się przez kieleckie więzienie w latach 1863 - 1865, oskarżonych o przestępstwa polityczne. Niektóre osoby (raczej nieliczne) były po kilku dniach zwalniane - mogły to być przypadkowe zatrzymania. Przygniatająca większość trafiała na przesłuchania do komisji Wojenno-Śledczej a następnie do komisji Wojenno-Sądowej, - i po kilku lub kilkunastu tygodniach, z otrzymanym wyrokiem, więźniowie kierowani byli na zsyłkę, osiedlenie w odległych regionach Imperium Rosyjskiego lub do karnych rot aresztanckich. Część odsyłano do dalszego śledztwa w Radomiu lub Warszawie. "Szczęśliwcy" opuszczali więzienie płacąc łapówki lub nałożone kontrybucje oraz otrzymując dozór policyjny. Nieliczni, jako obywatele obcych państw (np. Austrii lub Prus) byli wydalani poza granice Cesarstwa Rosyjskiego, z dożywotnim zakazem powrotu do Królestwa Polskiego.

   Część imiennych list politycznych aresztantów osadzonych w kieleckim więzieniu, opracowanych w układzie alfabetycznym, zamieszczono w niniejszej prezentacji - w wyodrębnionych folderach - OSADZENI_1863 oraz OSADZENI_1864

   Jak ustalił Engelbert Fajkosz (Powstanie styczniowe w świetle ksiąg stanu cywilnego, [w:] Rocznik Świętokrzyski, Tom II, 1971, s. 139, 147) - w r. 1863 odnotowano 26 zgonów w kieleckim więzieniu, zaś w r. 1864 - 10 aktów zgonu. Dodatkowo stwierdzono 30 zgonów w szpitalu kieleckim (8 w 1863 r. i 22 w r. 1864), które, ze względu na miejsce zamieszkania i wiek zmarłego - można wiązać z wydarzeniami powstania i pobytem w więzieniu.

   Wydaje się, że w Ośrodku Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej, znajdującym się w budynku dawnego więzienia, powinna się znaleźć tablica, stanowiąca materialne upamiętnienie więźniów politycznych osadzonych tu w okresie powstania styczniowego.

---

góra strony