NAWARZYCE

1. Adam Wielowieyski

   Po wejściu do kościoła parafialnego, po prawej stronie, umieszczone okazałe marmurowe epitafium:

ŚWIĘTEJ PAMIĘCI / ADAM WIELOWIEYSKI / PREZES DYREKCYI SZCZ. TOW. KR. Z. / W KIELCACH / WŁAŚCICIEL DÓBR LUBCZA / PRZEZWODY I JANÓW / DNIA 28 SIERPNIA 1901 R. ZMARŁ / W BOGU W WIEKU LAT 66. / POZOSTAŁA ŻONA DZIECI I WNUKI / PROSZĄ O PACIERZ ZA JEGO DUSZĘ // Ś. P. / MARYJA Z BLESZYŃSKICH / WIELOWIEYSKA / ZM. W LUBCZY 26/VI. 1926 r. ż. / PROSI O ZDROWAŚ MARYJA

Adam Wielowieyski (1835 - 1901), właściciel majątku Lubcza, był wyznaczonym przez Rząd Narodowy naczelnikiem okręgu wodzisławskiego i z obowiązku tego wywiązywał się z pełnym zaangażowaniem. W okresie późniejszym (1892-1901) był prezesem Tow. Kredytowego Ziemskiego w Kielcach.
   W pracy powstańczej wspomagał go ojciec Henryk Wielowieyski, uczestnik powstania 1831 roku, członek rady powiatowej.
   Działania Wielowieyskich wspomagały działania oddziałów powstańczych, m.in. Chmieleńskiego, Bończy.

góra strony

2. Kazimierz Błaszczyński ps. Bogdan Bończa - tablica

Na ścianie kościoła, w płd. nawie bocznej, wmurowana jest tablica z czarnego marmuru ze zdjęciem i napisem:
Ś. P. / PŁK JAZDY POWSTAŃCZEJ - 1863 R. / BOGDAN BOŃCZA / ZMARŁ Z ODNIESIONYCH RAN / W GÓRACH W WIEKU 32 LAT / ŻYCIE ODDAŁ OJCZYŹNIE - DUSZĘ BOGU

Tablica została ufundowana przez Kazimierza Załęskiego ps."Bończa", który jako żołnierz AK w okresie konspiracji nosił ten sam pseudonim, jak pochowany na cmentarzu w Nawarzycach dowódca powstańczego oddziału - Kazimierz Błaszczyński ps. Bogdan Bończa.

góra strony

3. Pomnik nagrobny Bogdana Bończy

   Na cmentarzu w Nawarzycach, przy głównej alei, w pobliżu kaplicy Winnickich, na wydzielonym placyku, został postawiony wykonany w całości z piaskowca, pomnik nagrobny płk. Bogdana Bończy.

   Na kamiennym bloku, który stanowi podstawę pomnika, postawiono dwa bloki, które tworzą kolumnę, na której ustawiona jest rzeźba orła. W górnej części kolumny, pod wykutym napisem:
†/ Ś. P./
wykonano płaskorzeźbę popiersia mężczyzny w stroju wojskowym.

    Na dolnej części cokołu wykuto napis:
PAMIĘCI SPOCZYWAJĄCYCH / NA TYM CMENTARZU / BOGDANA "BOŃCZY" / TOMASZEWSKIEGO / VEL KAZIMIERZA BŁASZCZYŃSKIEGO / LAT 32 KAWALERA STANU SZLACHE- / CKIEGO PUŁKOWNIKA DOWÓDCY / ODDZIAŁU KAWALERII / WOJSK POWSTANIA STYCZNIOWEGO / ZMARŁEGO 19 VI 1863 R. / W WYNIKU RAN ODNIESIONYCH / W BITWIE POD GÓRAMI K/ PIŃCZOWA / ORAZ WSZYSTKICH KTÓRZY WALCZYLI / O WOLNĄ POLSKĘ /
RADA OCHRONY PAMIĘCI / WALK I MĘCZEŃSTWA / SPOŁECZEŃSTWO / GMINY WODZISŁAW

   Na bocznej ścianie kolumny (po lewej stronie) umieszczono płytę z płaskorzeżbą trójpolowej tarczy z herbami Polski, Litwy i Rusi. Na drugiej bocznej ścianie umieszczona jest płyta z tarczę herbową.

   Pomnik jest wygrodzony łańcuchem wspartym na czterech kamiennych słupkach. Obok pomnika ustawiono trzy metalowe maszty na flagi.

Pomnik nagrobny płk. Bończy w Nawarzycach.

   Pomnik nagrobny został odsłonięty w listopadzie 2004 roku. W dniu 2.XI.2004 r., po uroczystej mszy św., którą odprawił miejscowy proboszcz, ks. Stanisław Kuśmierczyk, w metalowej urnie umieszczono przy pomniku szczątki płk. Bończy, którego mogiła przez wiele lat znajdowała się w narożniku cmentarza. Natomiast 11 listopada 2004 roku była uroczystość odsłonięcia pomnika wykonanego z pińczowskiego piaskowca przez Andrzeja Sołtysa, rzeźbiarza z Sędziszowa. Uroczystości, zorganizowane przez Urząd Gminy w Wodzisławiu, przy udziale Towarzystwa Przyjaciół Wodzisławia, odbyły się przy licznym udziale miejscowej ludności. Uczestniczyli w nich również potomkowie Wielowieyskich i Deskurów, rodzin tak bardzo związanych historią powstania styczniowego w tym rejonie. Obecny był również płk. Armii Krajowej, Kazimierz Załęski ps."Bończa", który posiadał związki rodzinne z płk. Bończą z powstania styczniowego.

   Ks. J. Wiśniewski w Historycznym opisie kościołów ... w Jędrzejowskim przytacza relację uczestnika pochówku Bończy:
... Bończę ranionego Moskale jeszcze szablami rąbali. Potem ludzie przenieśli go do gajowego dworskiego, a później do dworu w Przezwodach. Sprowadzony z Jędrzejowa dr. Olsiewicz opatrzył rannego. Jak zmarł, widział w Przezwodach p. Winnicki twarz jego posiekaną i był na jego pogrzebie w Nawarzycach.
   Pochowany był w księżym grobie murowanym, mieszczącym dwie trumny z ciałami proboszczów nawarzyckich, a znajdującym się tuż przy ich tj. Winnickich grobie familijnym na dawnym cmentarzu.
   Na grobie postawiono krzyż z zawieszoną szarfą narodową, który drugiego czy trzeciego dnia przybyli Mokale zniszczyli, grób stratowali ...

   W Księdze Zgonów parafii Nawarzyce (nr 29/1863) zapisano:
... dnia dziewiętnastego czerwca ... o godzinie piątej po południu we wsi Przezwodach umarł Bogdan Bończa, lat trzydzieści dwa mający, kawaler stanu szlacheckiego, Dowódca oddziału kawalerji Wojsk powstańczych w Krakowskiem ...
   Akt zgonu, wraz z ks. M. Chwałowskim, podpisali: dziedzic Adam Wielowieyski i rządca Stanisław Głębocki.

Błaszczyński Kazimierz Konrad (ur. ok. 1831 r.), pseud. Bogdan Bończa oraz Konrad Tomaszewski, był oficerem artylerii rosyjskiej. Przystąpił do powstania 1863 i został mianowany naczelnikiem woj. płockiego. Brał udział w nieudanym napadzie na Płock.
   Od marca 1863 r. jest dowódcą samodzielnego oddziału konnego w Sandomierskiem i Krakowskiem.
... Oddział Bończy liczył 300 koni, był wybornie uzbrojony, ładnie umundurowany w sukmanki białe, czapki krakuski białe, składał się z młodzieży urodziwej i chwackiej, posiadał konie dobre i dobrze utrzymane - słowem, tak pięknie się prezentował, że bardzo miłego doznaliśmy wrażenia. Byli to ułani. - taki obraz przedstawił J. Mazaraki (Pamiętnik i wspomnienia ), gdy wraz z Z. Chmieleńskim i grupą 80 dragonów spotykają się z Bończą pod Chrobrzem.
   Oddział Bończy spełnia zadania narodowej żandarmerii. Józef Oxiński (Wspomnienia z powstania polskiego 1863 - 1864) charakteryzuje sylwetkę płk. Bończy, po spotkaniu koło Szczekocin w maju 1863 r.:
... zrobił na mnie przyjemne wrażenie: był to mężczyzna wieku około 35 lat, dobrego wzrostu i kształtnej budowy, o rysach przyjemnych i wzroku więcej melancholijnym niż na żołnierza przystało, w jego doborowych i bez przesady wyrażeniach znać było człowieka dobranego towarzystwa, obznajmionego ze światem, a jego chłodny uśmiech, nieco ironiczny, pokazywał ukryty ból i niewiarę w sprawę, której się oddał jako żołnierz ...

   Podobnie Bończę przedstawia jego podkomendny kpt. J. N. Mazaraki (Pamiętnik i wspomnienia): ... Bończa z powierzchowności był piękny mężczyzna, w czynach stanowczy, w towarzystwie miły, a wobec kobiet nader uprzejmy i elegancki. ... gdyby nie rychła śmierć, byłby ważną odegrał rolę jako jeden z najdzielniejszych dowódców, a my pod nim bylibysmy się okryli sławą. Przepadło!

    Gdy zwłoki Bończy zostały przez Moskali wyrzucone z grobowca księży nawarzyckich, został pochowany w skromnym, ziemnym grobie w płd.-zach. narożniku rozległego cmentarza w Nawarzycach. Mogiła była nieoznaczona, ale pamięć o niej była przekazywana z ojca na syna.

   W okresie międzywojennym podjęta była próba godnego urządzenia mogiły Bończy. Wojewoda Kielecki w styczniu 1930 roku wydał nawet zgodę na przeprowadzenie kwesty na budowę nagrobka dla bohatera powstania 1863 r. - Bończy, pochowanego na cmentarzu w Nawarzycach (AP Kielce, zesp 100/I, sygn. 15214). Działania te nie przyniosły jednak wyraźnych trwałych efektów. Ponieważ Referat Grobownictwa Wojennego nie objął opieką grobu Bończy, ziemna mogiła zaginęła wśród bujnej zieleni.

   Na podstawie ustnych przekazów mieszkańców Nawarzyc, dzięki zaangażowaniu oficera 25 pp. Armii Krajowej, płk. Kazimierza Załęskiego ps. "Bończa", który uznał że Bończa - Kazimierz Błaszczyński jest jego dziadem (Bogdan Rutkowski), w mogiła została odtworzona.
   W rozmowie (www.skmilosierdzie.friko.pl/artykoly/hist/) płk. K. Załęski wspomina:
... Spotkałem w Nawarzycach nauczycielkę, która na początku lat 80. ubiegłego wieku miała około 90 lat. Opowiadała, że w młodości przychodzili na grób powstańca. Okazuje się, że w rogu cmentarza, koło jakiś śmieci, była mogiła. Uporządkowałem to miejsce, postawiłem krzyż i ufundowałem w kościele tablicę pamiątkową z fotografią dziadka. ...

   Od roku 2003 krzyż na bezimiennej mogile otrzymał metalową tabliczkę z nazwiskiem płk. Bogdana Bończy - Kazimierza Błaszczyńskiego:
Ś. P. / Płk. BOGDAN BOŃCZA / (Kazimierz Błaszczyński) / dowódca powstańczej jazdy / Zmarł w wieku 32 lat / po potyczce w Górach / 16.VI./ 1863 r.

   Jesienią 2004 roku przeprowadzono ekshumację zwłok płk. Bończy. Jego prochy powróciły na centralne miejsce cmentarza, w rejon pierwotnego miejsca pochówku. Miejsce po dotychczasowej mogile nie zostało zachowanne.

Mogiła Bończy w roku 2001 oraz widok w lecie roku 2004.

góra strony

4. Kaplica grobowa Winnickich herbu Sas.

   Przy głównej alei cmentarza parafialnego w Nawarzycach znajduje się kaplica grobowa wystawiona ok. 1887 r. przez Tomasza Sylwestra Winnickiego, dziedzica z Niegosławic. Obok członków rodziny Winnickich, został tu pochowany weteran powstania styczniowego o nazwisku Stanisław Sarmak.

   Winniccy h. Sas, którzy mieszkali w Niegosławicach (drewniany dwór, położony nad rzeką Mierzawą, zachował się do obecnych dni) byli blisko wydarzeń powstania styczniowego - wspomagali oddziały powstańcze. Potwierdzeniem są dokumenty znajdujące się w Muzeum Narodowym w Kielcach - szereg pokwitowań Rządu Narodowego na wpłaty dokonywane przez Tomasza Winnickiego, dziedzica Nawarzyc i Niegosławic. Sędzia Antoni Winnicki był świadkiem śmierci i pogrzebu płk. Bończy.

    W podziemiu kaplicy wykonana jest krypta grobowa, gdzie w katakumbach spoczywają członkowie rodu Winnickich h. Sas: Maria, Tomasz Sylwester, Edward (b. prezydent Kielc), Ludomir i Antoni (sędzia a później notariusz w Jędrzejowie).

W krypcie Winnickich został również pochowany Stanisław Sarmak. W rodzinnych przekazach Winnickich podaje się, że pomimo tego, iż był "stanu prostego", to właśnie za udział w powstaniu narodowym, został uhonorowany pochówkiem w katakumbie.

   Księga Zgonów za rok 1908 parafii Nawarzyce, pod poz. nr 66, zawiera zapis, że zmarł Stanisław Sarmak, syn Łukasza i Zofii. Oczywiście w tym okresie czasu niemożliwym było wpisanie w akcie zgonu dodatkowej informacji - "powstaniec 1863 roku".

   Kamienna płyta, zamykająca katakumbę, pod znakiem krzyża posiada wykuty napis:
Ś. P. / STANISŁAW SARMAK / L. 80  ZMARŁ 1. VI. 1908 R. / POKÓJ JEGO DUSZY

   Świadectwem udziału Stanisława Sarmaka w powstaniu styczniowym 1863 roku są rodzinne przekazy Winnickich.
.

Wejście do krypty grobowej Winnickich oraz tablica Stanisława Sarmaka.

wprowadzono 11. X. 2008 r.
Informacje rodzinne przekazał
prof. Zdzisław Julian Winnicki

góra strony

5. Grobowiec Wielowieyskich

Na cmentarzu w Nawarzycach, od bramy cmentarnej w lewo (na zach.), blisko ogrodzenia, spotkamy częściowo wpuszczony w ziemię, duży grobowiec rodziny Wielowieyskich.

   Przy drzwiach wejściowych do grobowca wmurowane są dwie tablice - obecnie mało czytelne.
   Z trudem można odczytać napisy na tablicach:
1)  Kamienie przeniesiono w r. 1894 / z kościoła w Wielkanocy
2)  fundacji Wielowieyskich / gdzie są ich groby rodzinne

   Patriotyczna rodzina Wielowieyskich, zamieszkała w pobliskiej Lubczy, brała czynny udział w organizacji powstania styczniowego 1863 r.

   Poniżej przedstawiono widok grobowca po przeprowadzonym remoncie w roku 2004.

góra strony

NA START

ostatnia aktualizacja: 4-01-2015 , 11:45