OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI

1. Pomnik powstańców 1863 - 1864 (przy kościele).

Przy kościele św. Michała Archanioła, na cokole obłożonym płytkami z czerwonego piaskowca, ustawiony jest kamienny postument zwieńczony żeliwnym krzyżem.

   Na cokole umieszczona jest tablica z napisem:
OBYWATELOM MIASTA / OSTROWCA / ŚWIĘTOKRZYSKIEGO / UCZESTNIKOM/ INSUREKCJI / 1863 - 1864 / TABLICĘ WMUROWANO / W 130 ROCZNICĘ / POWSTANIA / STYCZNIOWEGO.

   Pomnik zawiera żeliwny krzyż pochodzący z okresu powstania styczniowego. Wspomina o tym ks. J. Wiśniewski w opracowaniu Dekanat Opatowski (z 1907 r.)

   Gdy prowadzono akcję zbierania informacji o zachowanych pamiątkach z okresu powstania styczniowego, ks. Wacław Wodecki, proboszcz parafii, w dniu 3 II 1927 r. pisał do Dyr. Robót Publicznych w Kielcach (AP Kielce zesp. 100/I, sygn. 15214):

... Jest tylko krzyż na kamiennej podmurówce na cmentarzu około kościoła od strony prezbiterium, wystawiony z racji powstania 63 roku, na krzyżu miała być cierniowa korona, którą jednak Rosjanie usunęli.
Na ciosach przy wejściu do kościoła dawnego znać ślady ostrzenia szabli przez powstańców, co miało przynosić opiekę Bożą w walkach.
Tradycja z powstań bardzo skąpa co do Ostrowca, który wtedy był lichą mieściną.

Widok przykościelnego pomnika, jako pamiątki powstania styczniowego, przedstawił w roku 1929 H. Mościcki w Pomnikach bojowników.

W roku 1993, w okresie obchodów 130 rocznicy powstania styczniowego, wmurowano obecną tablicę pamiątkową na pomniku.

Krzyż przy kościele św. Michała: widok z roku 1929 oraz stan aktualny

góra strony

2. Pomnik powstańców 1863 r. (przy ul. Hubalczyków).

Na osiedlu Stawki, przy ul. Hubalczyków, usytuowany jest pomnik wg projektu T. Maja, K. Muszyńskiego i Z. Pękali.
Z bloku piaskowca wykonany krzyż, którego ramię poprzeczne tworzy datę: 1863 .

Cyfra 6 zawiera w sobie tarczę z herbami Polski, Litwy i Rusi. Poniżej tarczy wykuto napis:
MOGIŁA POWSTAŃCÓW / ZMARŁYCH / W TUTEJSZYM LAZARECIE / W LATACH 1863 - 1864 / ODDALI ŻYCIE / ZA OJCZYZNĘ

   Mur z czerwonego granitu stanowi tło dla pomnika.

   W sąsiedztwie obecnego pomnika znajdował się drewniany dom rodziny Mrozowskich, w którym mieścił się powstańczy lazaret. Budynek ten przetrwał do roku 1928.

   Kilkadziesiąt metrów na płn. od domu, na powstańczej mogile, znajdował się drewniany krzyż z wyrytymi datami: 1863 - 1934. Daty te zostały wyryte w roku 1934, kiedy Jan Kochański dokonał wymiany ramienia krzyża.

   W roku 1987 przed starym krzyżem drewnianym ustawiono krzyż metalowy z postacią Jezusa. W roku 1997 w tym miejscu stanął obecny pomnik.

góra strony

3. Pomnik powstańców 1863 r. (ul. Traugutta).

Na terenie osiedla Klimkiewiczowie (w czasach powstania była to samodzielna miejscowość), obok budynku nr 6 przy ul. Romualda Traugutta, w styczniu 2002 r. odsłonięty został pomnik powstania styczniowego 1863 r.

Do pomnika wykorzystano kamienną figurę Matki Boskiej z roku 1868. W wykonanej niszy, przy murze, figura MB zajmuje centralne miejsce. Na postumencie figury MB znajduje się napis:
Matko Boża / zlituj się nademną! / 1868

Obok figury położony obrobiony blok z czerwonego piaskowca z płytą granitową zawierającą napis:
POLEGŁYM ZA OJCZYZNĘ / ŻOŁNIERZOM / WOJSK POLSKICH / POWSTANIA STYCZNIOWEGO / 1863 - 1864 / W DOMU SZPITALNYM / ZMARŁYM W KLIMKIEWICZOWIE Z RAN / ODNIESIONYCH W BOJACH Z MOSKALAMI / - BITWIE BODZECHOWSKIEJ 16 XII 1863 / I POTYCZKACH - CZĘSTOCICACH 10 III 1964 / POCHOWANYM NA CMENTARZU / W SZEWNIE / 22 STYCZEŃ 2002

Za figurą, w niszy, rozmieszczono 10 żeliwnych tabliczek zawierających informacje o zmarłych.
Treść tabliczek (od lewej, kolejno):
1). Felix Ozibowski /lat 21 † 4.I.1864
2). Łukasz Bruzela / lat 18 † 9.I.1864
3). Józef Serafin / lat 17 † 14.I.1864
4). Józef Matysiak / lat 20 † 22.I.1864
5). (pusta)
6). Mjr Stanisław Śliwa / lat 40 † 9.II.1864
7). Karol Ciza / lat 23 † 12.III.1864
8). Oficer Piotr Dębicki / lat 24 † 15.III.1864
9). Łukasz Karpiński / lat 24 † 19.III.1864
10). N/N / lat 27 † 24.III.1864

Z. Pękala w opracowaniu Ojczyzna i historya przedstawia akty zgonów z parafii Szewna zmarłych powstańców, w których stosowano określenia:
... w Klimkiewiczowie w Szpitalu dla rannych Rodaków urządzonym
... Żołnierz z Wojsk Polskich z ran odniesionych w bitwie ...

Władysław Zapałowski (Pamiętniki z roku 1863 - 1870) daje wzmianki o szpitalu w Klimkiewiczowie:

... po niefortunnej bitwie pod Bodzechowem [16.XII.1863 r.] zabitych wówczas pochowano kilkunastu w Denkowie, a do Klimkiewiczowa zwieziono rannych. Zarządzający fabrykami Bankowymi p. Papiewski ofiarował kilka sal na otworzenie szpitala.
Doktor Idźkowski z Ostrowca ordynował - duszą jednak szpitala i głównym opiekunem był starozakonny felczer z Ostrowca, Daniel Frenkiel. Dzielny, energiczny, z całym poświęceniem niósł swe usługi dla rannych i sprawy narodowej; wywieziony razem ze mną został na wygnanie. ...

góra strony

4. Tablica w Cukrowni Częstocice

W Ostrowcu-Częstocicach, w Cukrowni Częstocice, już po przejściu przez portiernię, po lewej stronie, na ścianie budynku, żeliwna tablica (widoczna tylko z terenu zakładu) z napisem:
MIEJSCE / WALK / POWSTAŃCZYCH / 1863 r. / OSTROWIEC dn. 1.11.1970 r.

Powyżej tablicy dotyczącej roku 1863 znajduje się druga tablica poświęcona pomordowanym i poległym pracownikom Cukrowni Częstocice w latach 1939-1945.

W zestawieniu S. Zielińskiego (Bitwy i potyczki) pod datą 10.3.64. Częstocice, odnajdujemy zapis:

... Po kilku dniach bezskutecznego błądzenia po lasach natknął się pułkownik Łaskarzew, wysłany w Opatowskie, przy osadzie Kaplicy koło Częstocic, na dwa plutony szwadronu opatowskiego, dowodzone przez porucznika Niewiarowskiego i Zarzyckiego (Sowę). Oddziałek ten jednak, liczący około 50 koni, zdołał się wycofać ze stratą 4 zabitych i 1 wziętego do niewoli ...

Nieco poźniej, ale tego samego dnia, tym samym miejscu dochodzi do drugiej potyczki, którą też utrwalił S. Zieliński:
powstańczy pluton żandarmerii sandomierskiej konnej, dowodzony przez Węgra Szandora Szredera po walce z oddziałem Asjejewa zostaje rozproszony. Ranny Szandor Szreder został pojmany i następnie stracony w Wierzbniku.

Zdarzenia te miały miejsce na terenie osady Kaplica, obok Częstocic (nie mylić z wioską Kaplica, położoną na płn. od Ostrowca, po której została obecnie tylko XIV w. kaplica św. Katarzyny).

Pamiątkowa tablica, umieszczona na budynku cukrowni, nawiązuje do tych wydarzeń historycznych z marca 1864 roku.

góra strony

5. Pomnik powstańców 1863 na cmentarzu w Denkowie

Cmentarz w Denkowie. Obok kaplicy cmentarnej okazały pomnik powstańców poległych w bitwie Bodzechowskiej wykonany przez artystę - rzeźbiarza Tadeusza Maja.

   W półokręgu ustawiono 18 ociosanych bloków z czerwonego piaskowca, które mają symbolizować mogiły poległych. Przed nimi postawiono krzyż z bloków białego piaskowca. Na krzyżu wykuty orzeł, pod nim napis:
POLEGŁYM ZA OJCZYZNĘ / W BITWIE BODZECHOWSKIEJ / 16 GRUDNIA 1863

   Wg akt zgonów parafii Denków, na cmentarzu pochowano 17 poległych powstańców, zebranych z pól Bodzechowa i Goździelina. 18-ty symboliczny kamień poświęcono rannemu w bitwie Zygmuntowi Chmieleńskiemu, który został 23 grudnia 1863 r. stracony w Radomiu.

   Pomnik został postawiony w okresie obchodów 100 rocznicy powstania styczniowego.

góra strony

Stary cmentarz parafialny w Ostrowcu

6. Zygmunt Saski
kw. C-2

   Od bramy wejściowej starego cmentarza w Ostrowcu, od ul. Denkowskiej, w prawo i wzdłuż ogrodzenia (kwatera C2) - dochodzimy do dużego grobowca kamiennego, nieco schowanego w otaczających drzewach. Na grobowcu ustawiony jest nagrobek z kamienną rzeźbą postaci kobiecej. Napis na kolumnie nagrobka:
Ś. P. / MARIA / Z LUBOWIECKICH / SASKA / ŻYŁA LAT 67 / ZM. 29.XII.1929. / PROSI O ZDROWAŚ / MARYA.

   Na ścianie grobowca napisy:
GRÓB RODZINY / ZYGMUNTA SASKIEGO / WETERANA 1863 R.

   Poniżej, w środku (w dwóch kolumnach), napis:
Ś. P. / MARIA 1862 - 1929 / ZYGMUNT 1842 - 1935 / SASCY

Zygmunt Sas-Saski (ur. 27.IV.1842 r. w Bizorędzie - † 19.XII.1935 r.) pochodził z patriotycznej rodziny ziemiańskiej. Jego ojciec, Jan Saski, dzierżawca Rudy Strawczyńskiej, działał w Organizacji Narodowej. W czasie powstania był aresztowany, a niedługo po jego upadku, zmarł i pochowany został w Małogoszczu.

   Swój udział w powstaniu przedstawił Zygmunt Sas Saski w piśmie z 14.VIII.1931 r. skierowanym "do Komitetu Krzyża i Medala Niepodległości" (CAW Warszawa, akta odznaczeniowe):
... opisuję udział mój dokładnie od samego początku powstania.
W czasie pierwszych rozruchów byłem w Warszawie w laboratorium Kuśnierskiego, tam zaciągnąłem się na spiskowca, z tąd wyprawili mnie do Radomia do Klasztoru Bernardynów gdzie po złożeniu przysięgi dostałem rozkaz udania się w okolicę Sosnowca do oddziału dowódcy Kurowskiego, w Kielcach przyłączyli się do mnie brat mój Gustaw uczeń 16-to letni i obydwaj wstąpiliśmy do oddziału Kurowskiego. Pierwszą potyczkę mieliśmy ze strażą pograniczną, która udała się pomyślnie, zabraliśmy sporo koni i karabinów. Z oddziałem Kurowskiego operowałem w okolicy Sosnowca, Olkusza i Miechowa. ... Bierze udział w nieudanym ataku Kurowskiego na Miechów.

    Następnie, wraz z bratem, przechodzi oddziału Z. Chmieleńskiego, do kawalerii pod dowództwem Jana Mazarakiego - ... byli tam dwaj bracia moi cioteczni Kuleszyński i Osowski i ze 30-tu kolegów szkolnych. ...

   W dniu 24 września 1863 r, po przegranej potyczce pod Rudnikami, uciekają przed sotnią Kozaków, pod Seceminem, Gustaw Saski spadł z konia i został zasiekany.

   W bitwie około majątku Góry pod Pińczowem zostałem ranny w nogę a oddział nasz cofnął się między Kozłów i Cieśle za Małogoszczem, do mnie i drugich rannych przyjechał felczer z Małogoszcza Bystrzonowski i zrobił opatrunek.
   Po paru dniach Chmieliński zabrał mnie na podwodę i zawieźli mnie do Rudy do rodziców, a na moje miejsce Jan Mazaraki zabrał do swojego plutonu drugiego brata mojego Ksawerego.
   Po kilkunastu tygodniach, jak już mogłem o kiju chodzić, do oddziału już wstąpić nie mogłem i konno jeździć, więc zmuszony byłem wyjechać do Warszawy i tam przyłączyłem się do Antoniego Szmita, gdzie w laboratorium wyrabialiśmy bomby Orsyniego i zatruwaliśmy naboje. ...

   Po dekonspiracji laboratorium - szczęśliwie uciekł do Krakowa. Po latach, po ogłoszonej amnestii, powrócił w strony rodzinne.

Bracia cioteczni Stefana Żeromskiego - Zygmunt i Ksawery Sascy, powstańcy 1863 roku (reprodukcja zdjęć z opracowania S. Piołuna-Noyszewskiego)

   Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Zygmunt Saski - Sas, po przeprowadzonym postępowaniu kwalifikacyjnym, został wprowadzony do IMIENNEGO WYKAZU WETERANÓW POWSTAŃ NARODOWYCH 1831, 1848 I 1863 ROKU (Dz. Personalny Nr 10/1921 poz. 1981).

   W roku 1930 zostało ustanowione trzystopniowe odznaczenie wojskowe, któremu nadano bardzo wysoką rangę w hierarchii wyróżnień państwowych: Medal Niepodległości, Krzyż Niepodległości i Krzyż Niepodległości z Mieczami.

   W uznaniu zasług weteran 1863 roku Zygmunt Sas - Saski otrzymał Krzyż Niepodległości (MP 260/1930, poz. 31).

   W wieku 93 lat, zmarł w dniu 19 grudnia 1935 roku i został pochowany na cmentarzu parafialnym przy ul. Denkowskiej.

Portret Zygmunta Saskiego z żoną (ze zbiorów Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu Św.) oraz reprodukcja zdjęcia weterana z dokumentacji odznaczenia Krzyżem Niepodległości.

góra strony

Uzupełnienie z marca 2014 r

.

W piśmie "do Komitetu Krzyża i Medala Niepodległości" podawał Zygmunt Saski, że w czasie powstania przeszedł do oddziału Z. Chmieleńskiego, do kawalerii pod dowództwem Jana Mazarakiego - ... byli tam dwaj bracia moi cioteczni Kuleszyński i Osowski i ze 30-tu kolegów szkolnych. ...

   Edward Bolesław Kuleszyński urodził się dnia 13 listopada 1843 r. w Kurzelowie. Ks. Mikołaj Wesołowski, pleban kurzelowski, w akcie ur. nr 99 z 1843 r. zapisał ... stawił się Wielmożny Franciszek Kuleszyński Naddzierżawca Dóbr Kurzelowskich lat trzydzieści sześć liczący w Kurzelowie zamieszkały ... i okazał nam Dziecię płci męskiej ... dnia trzynastego bieżącego miesiąca i roku ... z jego młżonki Wielmoznej Antoniny z Saskich lat dwadzieścia dziewięć liczącej. Dziecięciu temu ... nadane zostały imiona Edward Bolesław ...

   Ojciec Bolesława - Franciszek Ludwik, wywodził się ze szlacheckiej rodziny Kuleszyńskich, herbu Ślepowron. Matka - Antonina Helena, wywodziła się z Saskich, jej brat Jan był ojcem Zygmunta, Ksawerego i Gustawa, powstańców styczniowych. Dla Bolesława byli to bracia cioteczni.

   Początkowe nauki pobierał w szkołach kieleckich: z informacji drukowanych w Kurjerze Warszawskim (1855 nr.185, 1856 nr 172, 1860 nr 174 i Gazecie Warszawskiej 1856 nr 175) wiemy, że otrzymywał w szkole nagrody i listy pochwalne. W roku 1862 został absolwentem kieleckiego gimnazjum (F. Rybarski Wyższa Szkoła Realna w Kielcach 1845 - 1862 r.)

   Gdy 30.IX.1862 r. w murach pałacu książąt Czartoryskich w Puławach zainaugurował nowy rok akademicki Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, uprzednio lokowany w Marymoncie pod Warszawą, Bolesław Kuleszyński, podobnie jak Adam Cmielowski, został tam zapisany do klasy przygotowawczej. Znalazł się w środowisku spiskującej mlodzieży patriotycznej. Przy zapowiedzianej brance, w Puławach do powstania poszli prawie wszyscy studenci Instytutu. Było ich blisko 400. Studenci przed przyłączeniem się do powstania "jak wieść niesie, w świątyni Sybilli w parku puławskim zaprzysięgli sobie braterstwo i walkę na śmierć i życie". Oddział choć liczny był bardzo słabo uzbrojony. Posiadał trzy dubeltówki, jeden pałasz i dwa pistolety. Reszta wyposażona była w kosy, kije i siekiery.

   Nie znamy dokładnego udziału w powstaniu Bolesława Kuleszyńskiego. Pod komendą Frankowskiego wyruszył poprzez Słupczę. Prawdopodobnie, jak większość "puławiaków", dotarł do oddziału Langiewicza, możliwe, że przeszedł z nim cały szlak bojowy: od Staszowa, poprzez Małogoszcz, Pieskową Skałę, Goszczę, po Grochowiska (jak duża grupa studentów z Puław). Świadectwo Zygmunta Saskiego stanowi potwierdzenia jego udziału w nieco póżniejszym czasie: w oddziale Zygmunta Chmieleńskiego na terenie włoszczowskiego - jędrzejowskiego z końcem lata 1863 r. Były to rodzinne strony Bolesława: tu mieszkali rodzice, rodzeństwo, krewni i kuzyni. Ale w przekazach rodzinnych, utrwalonych zapisem na rewersie jego zdjęcia, zachowała się tylko skromna informacja: Bolesław był oficerem w Oddziale Chmieleńskiego.

   Brak jest jakiejkolwiek informacji o Bolesławie z okresu po upadku powstania. Bardzo prawdopodobna wersja - zginął w czasie powstania, został pochowany w bezimiennej mogile powstańczej.

Wprowadzono w marcu 2014 r. na podstawie
informacji rodziny Kuleszyńskich oraz zdjęcia
udostępnionego przez Wojciecha Kuleszyńskiego

góra strony

7. Teresa z Kostkowskich Narewska
kw. B-3

   Od głównej bramy cmentarza, od ul. Denkowskiej, aleją 10 m. i po lewej, w kwaterze B3, na dużym kamiennym postumencie, kamienny nagrobek Pietrzykowskich zwieńczony kamiennym krzyżem.

   Od frontu pomnika nagrobnego widoczne jest m.in. nazwisko:
FRANCISZEK WOLSZAKIEWICZ

   Od tyłu pomnik zawiera wykuty napis:
Ś. P. / TERESA z KOSTKOWSKICH / NAREWSKA / ŻYŁA LAT 70 † D. 24 GR. 1906 R. / POLSKA KRZYŻANKA OPIEKUNKA / RANNYCH W ROKU 1863. PRZY- / BRANA MATKA SIEROT BEZDOM- / NYCH WNUKI W DOWÓD MIŁOŚCI / PRZYJĘLI JEJ ZWŁOKI. STROSKANY / MĄŻ PROSI O WESTCHNIENIE DO / BOGA

   Walentyna Teresa Józefa Kostkowska urodziła się 18 II 1837 r. we wsi Wlonice, parafii Bidziny. Księgi metrykalne parafii Bidziny zawierają akta urodzenia Walentyny Teresy oraz jej rodzeństwa. Była ona córką Jana Józefa Kostkowskiego, ekonoma - rządcy w licznych dworach i jego trzeciej żony Marianny z Pawłowskich.

   W okresie powstania styczniowego 1863 - 64 r. i w latach następnych Walentyna Teresa opiekowała się rannymi oraz wdowami po poległych i ich dziećmi. W tym działaniu aktywnie wspierał ją ojciec - Jan Józef Kostkowski (1798-1878), rządca w majątkach hrabiego Wielopolskiego, ekonom w Jugoszowie, Ossali, Wlonicach, Bałtowie, Kunowie, Wierzbniku, wraz z żoną - Konstancją. Posiadając dobre zaplecze ekonomiczne, nieśli pomoc rannym powstańcom i ich rodzinom.
   W powstaniu narodowym 1863 roku zaangażowana była cała rodzina Kostkowskich. Bezpośrednio przy Langiewiczu pełnili służbę jej bracia:
starszy brat - Leopold Józef Marcin Kostkowski (1830-1890) ekonom, m.in. w Grzegorzowicach, Częstocicach, Bodzechowie, oraz młodszy brat - Stanisław Grzegorz Kostkowski (1843-1928), który również był ekonomem, m.in. w Bałtowie, Ciszycy (par. Koprzywnica), Rudnikach (par. Połaniec).

   Już po upadku powstania styczniowego na terenie województwa sandomierskiego, w dniu 20 XI 1864 r. Walentyna Teresa Kostkowska poślubiła cukiernika z Warszawy, Franciszka Narewskiego. Było to w Bałtowie, gdzie mieszkała z ojcem i macochą Konstancją z Wardeckich 1 voto Frejlich, 2 voto Kostkowską (czwartą żoną Jana Józefa Kostkowskiego). Akt małżeństwa nr 39 / 1864 sporządzony w ASC Bałtów, podaje, że został zawarty związek małżeński Franciszka Narewskiego z "... panną Walentyną Teresą Józefą trzech imion Kostkowską lat 27 mającą, przy ojcu zamieszkałą, urodzoną w wsi Wlonice z Jana Kostkowskiego żyjącego, w Bałtowie zamieszkałego i Marianny z Pawłowskich, małżonków, już zmarłej ...". Tak więc przez cały okres powstania styczniowego była ona Kostkowską.

   Zmarła 24 XII 1906 r. w Klimkiewiczowie (obecnie - dzielnica Ostrowca). Akt zgonu Teresy z Kostkowskich Narewskiej (nr 326 / 1906) podaje - ... w Klimkiewiczowie 11 / 24 XII br. o godz. 5 po południu umarła Teresa z Kostkowskich Narewska 70 lat, córka Jana i Marianny. Pozostawiła owdowiałego męża Franciszka ...".
   W związku małżeńskim Teresa z Kostkowskich Narewska nie miała dzieci. Istniejący napis na pomniku: "WNUKI W DOWÓD MIŁOŚCI PRZYJĘLI JEJ ZWŁOKI" jest nieco mylący. Zapis dotyczy wnuków pochowanych w tym grobie Pietrzykowskich, którzy w dowód miłości za poświęcenie dla rodzin rannych i poległych powstańców przyjęli zmarłą Teresę do rodzinnego grobowca Pietrzykowskich.

   Wyjaśnienia wymaga sformułowanie "POLSKA KRZYŻANKA" na pomniku nagrobnym. W okresie powstania styczniowego powstała humanitarna organizacja o działalności międzynarodowej - Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. W tej organizacji działała krzyżanka Teresa. A dopiero w r. 1919 wyodrębniło się z niego narodowe stowarzyszenie - Polskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża, które od r. 1927 nosi nazwę Polski Czerwony Krzyż. Dalszy ciąg nagrobnego napisu stanowi wyjaśnienie użytego określenia - "OPIEKUNKA RANNYCH W ROKU 1863. PRZYBRANA MATKA SIEROT BEZDOMNYCH". Walentyna Teresa Józefa Kostkowska niosła pomoc nie tylko rannym żołnierzom, ale także opiekowała się rodzinami rannych i poległych. I nie tylko o opatrunki chodziło, a przede wszystkim o wyżywienie i utrzymanie owdowiałych i osieroconych rodzin powstańców. Dzięki zamożności ojca, rządcy w majątkach hrabiego Wielopolskiego, mogła otaczać opieką wdowy po poległych i ich osierocone dzieci - tworząc podwaliny humanitarnej organizacji (międzynarodowej), z której po licznych przekształceniach wyodrębnił się obecny Polski Czerwony Krzyż.

Uzupełniono 1.XII.2013 r. na podstawie dokumentów
metrykalnych, oraz zapisków i przekazów rodzinnych
opracowanych przez Władysława Edwarda Kostkowskiego

góra strony

8. Adolf Wołowski
kw. C-1

Przy wejściu na cmentarz, po prawej (kw. C-1), jest nagrobek rodziny Żakowskich i Wołowskich: Ludwiki Wołowskiej, żony Edwarda, właściciela "składu aptecznego", kontynuatora tradycji aptekarskich po Adolfie Wołowskim. Według ustnych przekazów - w grobowcu tym został pochowany Adolf Wołowski.

Adolf Wołowski, magister farmacji, żył lat 62, zm. 17.V.1886 r. - członek organizacji narodowej, w roku 1863 powstańczy naczelnik Ostrowca.

góra strony

9. Jan Feliks Nałęcz Mrozowski
kw. C-1

   Idąc dalej główną aleją pomiędzy kwaterami B3 i C1, po prawej stronie, już na narożniku przy kwaterze E, w otoczeniu krzewów bzu, znajduje się mogiła Mrozowskich. W wygrodzeniu stalowymi rurami, na kamiennych słupkach, na ziemnej mogile, postawiony jest pomnik nagrobny wykonany z płyt lastryko. Na pomniku, pod zamieszczonym krzyżem, znajduje się duży napis:
GRÓB / RODZINY / MROZOWSKICH

   Przed nagrobkiem, na ziemnej mogile, położona płyta kamienna, na zarysie tarczy herbowej, posiada wykuty napis: Ś. P. / FELIKS / MROZOWSKI / ŻYŁ LAT 23   † 10 STYCZ. / 1910 R. / POKÓJ JEGO DUSZY.

   Wcześniej płyta nagrobna Feliksa Mrozowskiego znajdowała się w kwaterze B-3, w pobliżu bramy cmentarnej. Gdy urządzano Pomnik Katyński, płyta ta została przeniesiona w obecne miejsce, na istniejącą mogiłę rodziców Feliksa.

   W mogile spoczywa weteran powstania styczniowego 1863 - Jan Feliks Nałęcz Mrozowski i jego małżonka Katarzyna z Krełowskich.

   Wg. zapewnień rodziny, na pomniku nagrobnym będzie umieszczona stosowana tablica upamiętniająca postać Jana Feliksa Mrozowowskiego.

Po drugiej stronie alei, w drugim rzędzie mogił w kwaterze B3, pochowany jest drugi syn Jana Feliksa - Adam Mrozowski, wieloletni burmistrz Ostrowca, działacz społeczny i polityczny, poseł na Sejm RP (mogiła w przebudowie, wykonywana jest nowa płyta nagrobna, obecnie czasowo mogiła jest bezimienna).

Jan Feliks Nałęcz Mrozowski , syn Jana i Karoliny Rząśnickiej, urodził się 6 sierpnia 1845 r. w Lacku, parafia Sławatycze, w ziemi siedleckiej. Rodzina Mrozowskich, herbu Nałęcz, wywodzi się od Tomasza, elektora w 1632 r. z ziemi różańskiej. Przy haśle: Pawłów podano informacje o ojcu i braciach Jana Feliksa (również uczestnikach powstania 1863 r.).

   Do powstania narodowego 1863 roku wyruszył jako 18-letni uczeń. W swoim autobiogramie, znajdującym się w Archiwum Państwowym w Radomiu (zesp. 698, sygn. 54) napisał później:
Do powstania poszedł jako uczeń Liceum Lubelskiego. Otrzymałem nominację od Rządu Narodowego do pomocy organizacji w Ś-to Krzyskiem p. Karolowi Sosnowskiemu. Przewoziłem amunicję i broń, pieniądze jenerałowi Bosakowi, przeprowadzałem partyje Łopackiego. Byłem w oddziałach Grelińskiego, Daszkiewicza, wreszcie w sztabie jen. Bosaka jako porucznik kawalerji pod pseudonimem Zgoda. Mniejszych potyczek nie pamiętam, które były na rekonesansach. Ostatnia była w górach Św. Krzyzkich , pod Wronowem pod dowódcą Daszkiewiczem; adjutantem był hr. Wielhorski. Otoczyło nas 16 rot piechoty, artylerja i parę szwadronów kawalerji. Moskalami dowodził Bentkowski. ...

   Opisuje również przebieg aresztowania w Zapniowie:
... Ojca mego i mnie aresztował esauł kozacki Emijanow w Zapniowie pow. Iłżeckim. Pod podszewką bekieszy znaleźli przy mnie nominację Rządu Narodowego i list kolegi Mędrzeckiego. Oficerami byli Ejsmond i Dobrowolski. Skazany byłem przez Sąd doraźny na karę śmierci przez powieszenie w Waśniowie. Dojechaliśmy do majątku Szeligi, esauł kozacki Emiljanów, po długiej certacji z oficerami Ejsmontem i Dobrowolskim, darował mi życie, pozwalając ojcu memu i mnie swobodnie wracać do domu. ...

   W efekcie uniknął represji za czynny udział w powstaniu 1863 roku. Pracowałem jako urzędnik w Fabrykach Ostrowieckich, następnie w fabryce Irena jako nadzorca sążniarstwa, potem jako zawiadowca węglarstwa, w końcu jako podleśny lasów ostrowieckich przez lat 34, otrzymując emeryturę (dziś 600 marek) roczną.Ostatnimi czasy pracowałem jako kasjer kasy pożyczkowo oszczędn. w Ostrowcu. ...

   W związku małżeńskim z Katarzyną z Krełowskich miał czterech synów: Adam (działacz społeczny i polityczny, późniejszy wieloletni burmistrz Ostrowca i poseł na Sejm RP), przedwcześnie zmarły w Ostrowcu w 1910 r. Feliks, Kazimierz, który związał się z Radomiem i Marian oraz dwie córki: Ewa, wyszła za Bykowskiego (ostrowiecki księgarz) i Paulina, żona Daszkowskiego.

   Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Jan Feliks Nałęcz Mrozowski, po przeprowadzonym postępowaniu kwalifikacyjnym, otrzymał honorowy stopień ppor. weterana i został wprowadzony do IMIENNEGO WYKAZU WETERANÓW POWSTAŃ NARODOWYCH 1831, 1848 i 1863 ROKU (Dz. Personalny Nr 10/1921 poz. 1520). Mieszkał w Ostrowcu, i tam na cmentarzu parafialnym został po śmierci pochowany. Jego potomkowie żyją w Ostrowcu, Starachowicach, Radomiu i w Warszawie.

Na zdjęciu z 1909 r. Jan Feliks Mrozowski z żoną Katarzyną,
w otoczeniu dwóch córek, czterech synów, zięcia, trzech synowych
oraz gromadki wnuków (ze zbiorów rodzinnych Marka Grabowskiego).
Na zdjęciu z 1920 r. Jan Feliks w mundurze weterana 1863 roku.

Uzupełniono 6.IX.2008 r. na podstawie informacji Marka
Grabowskiego, prawnuka Jana Feliksa Mrozowskiego.

góra strony

Uzupełnienie z dn. 9.07.2009 r.

Wiosną 2009 r. staraniem Marka Grabowskiego, prawnuka Jana Feliksa Mrozowskiego, wprowadzono na mogile upamiętnienie weterana powstania styczniowego. Na nagrobku, poniżej starego napisu:
GRÓB / RODZINY / MROZOWSKICH

została umieszczona dodatkowa płyta granitowa z wykutym napisem:
P.POR. JAN - FELIKS / MROZOWSKI / 1845 - 1926 / WETERAN POWSTANIA / 1863 r.

Mogiła Mrozowskich - widok z lipca 2009 r.

10. Antoni Czerwiński
kw. A-1

Obok pomnika żołnierzy polskich 1920 r., w wygrodzeniu 4-ch kamiennych słupków, położona płyta, na której postawiony jest kamienny postument zwieńczony niedużym kamiennym krzyżem.

Na ścianie postumentu wykuty napis:
Ś. P. / ANTONI / CZERWIŃSKI / WETERAN 1863 R. / ŻYŁ LAT 86 ZM. 23.IV.1928 / Ś.P./ MARCELA / z DANISZEWSKICH / CZERWIŃSKA / ŻYŁA LAT 74 ZM. 17.V.1928 / KOCHANYM RODZICOM/ DZIECI

Antoni Czerwiński, urodzony w roku 1841 w Opatowie, po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, po przeprowadzonym postępowaniu kwalifikacyjnym, został wprowadzony do IMIENNEGO WYKAZU WETERANÓW POWSTAŃ NARODOWYCH 1831, 1848 I 1863 ROKU (Dz. Personalny Nr 10/1921 poz. 326) - co uprawniało do otrzymywania dożywotniej pensji ze skarbu państwa.

Jak ustalił S. Jeżewski (Zarys historii ...) Antoni Czerwiński był w grupce ostrowieckich ochotników, zorganizowanej przez Szczepana Wolskiego i Wawrzyńca Szymońskiego. Gdy w drodze na punkt zborny napadli ich kozacy, Czerwiński wyróżnił się boju.

góra strony

Grupa ostrowieckich weteranów 1863 roku (od lewej): Jan Feliks Mrozowski, Marian Sybilski, Kazimierski, Kostrzewski, Antoni Czerwiński, Zygmunt Sas-Saski. (reprodukcja zdjęcia ze zbioru Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Św.)

Na starym cmentarzu rzymsko-katolickim w Ostrowcu były wcześniej również inne mogiły weteranów roku 1863 - np. Józef Erbel, uczestnik powstania 1863 r., żył lat 81, zmarł 7 listopada 1921 r. - o nagrobku weterana 1863 r. wspominał w zestawieniu Z. Sabat, obecnie mogiły nie odnaleziono.

11. Lucyna Żukowska ze Skrzyńskich

Z Ostrowcem Świętokrzyskim związana jest postać Lucyny Żukowskiej ze Skrzyńskich - uczestniczki powstania styczniowego 1863 r.

Zdjęcia Lucyny Żukowskiej ze Skrzyńskich
udostępnione ze zbiorów rodzinnych przez Marcina Falińskiego

Lucyna ze Skrzyńskich Żukowska urodziła się 18 lutego 1844 r. w Ostrowcu Świętokrzyskim. Córka Antoniego i Zofii z Narzuchowskich małżonków Skrzyńskich. Pochodziła z rodziny ziemiańskiej, ojciec był właścicielem dworu Czajęcice k/ Waśniowa. W okresie powstania listopadowego wstąpił do formowanego z ochotników pułku Krakusów, oddziału polskiej lekkiej jazdy. W życiorysie, który znajduje się w Aktach odznaczeniowych w Centralnym Archiwum Wojskowym, napisała:
Ojciec mój właściciel majątku w Świętokrzyskiem Czajęcice służył w Krakusach w 1830 roku - majątek moskale skonfiskowali i wtedy przeniósł się na mieszkanie do Ostrowca - ja się tu urodziłam w 1844 roku, a mając lat 14 przysięgłam choremu Ojcu, że pomszczę wyrządzoną krzywdę ...

   W dzieciństwie kształciła się w Lublinie u ss. Wizytek. Jako 16-letnia panienka zaznajamiała się z fechtunkiem i władaniem bronią palną pod okiem sąsiada - Jana Jagnińskiego z Garbacza, byłego rotmistrza armii rosyjskiej, który później u Langiewicza był instruktorem wojskowym i dowódcą oddziału kawalerii.

   Jeszcze przed wybuchem powstania styczniowego pracowała w organizacji narodowej jako kurierka rozwożąc od dworu do dworu ważne papiery i rozkazy. Z chwilą wybuchu powstania wstąpiła do oddziałów dowodzonych przez generała Mariana Langiewicza. Brała czynny udział w walkach pod Bodzentynem i Kunowem.

   Po okresie kampanii Langiewicza, Lucyna jest w Lubelskiem. Jest kurierem w 300-osobowym oddziale Jana Czerwińskiego, który w okolicach Krasnobrodu przyłączył się do oddziału majora Jana Żalpłachty - Zapałowicza. Walczyła dzielnie na równi z mężczyznami. W połowie maja 1863 r. podczas bitwy pod Tyszowcami została ranna w prawą łopatkę i dostała się do niewoli. Przez okres czterech miesięcy leżała w szpitalu rosyjskim w Zamościu, a po wyzdrowieniu przez 7 miesięcy odbywała karę więzienia w twierdzy zamojskiej. Groziła jej zsyłka na Sybir. Dzięki staraniom rodziny, została zwolniona za poręczeniem dwóch obywateli ziemskich: Jana Rudnickiego z Dzierążni i Adolfa Roszkowskiego ze Starej Wsi.

   Zamieszkała w Lublinie. Wg rodzinnych przekazów była kobietą atrakcyjną, miała licznych adoratorów. Nie brakowało jej fantazji - po Lublinie jeździła małą bryczką, sama powożąc. Z rodziną nie utrzymywała bliższych kontaktów, z wyjątkiem zamieszkałych w Ostrowcu Świętokrzyskim: Piotra Celestyna Falińskiego (pochodzącego z Radomia) i jego żony Franciszki Pauliny ze Skrzyńskich, którzy byli właścicielami dużego zakładu stolarskiego, który był usytuowany obok koszar wojsk rosyjskich. W przekazach rodziny Skrzyńskich - Falińskich podaje się szczątkowe informacje o wielkiej miłości Lucyny: podobno miał to być ksiądz, a owocem tego związku miała być właśnie Franciszka Paulina.

   W życiorysie podała: ... w parę lat później wyszłam za mąż za urzędnika Henryka Żukowskiego z którym przeżyłam 32 lata. Podczas ostatniej wojny pracowałam w szpitalu okregowym w Lublinie, żeby nieść pomoc przebywającym tam rannym i chorym Polakom ...
W okresie międzywojennym mieszkała w Lublinie przy ul. Niecałej 8.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Lucyna Żukowska, po przeprowadzonym postępowaniu kwalifikacyjnym, otrzymała honorowy stopień ppor. weterana i została wprowadzona do IMIENNEGO WYKAZU WETERANÓW POWSTAŃ NARODOWYCH 1831, 1848 i 1863 ROKU (Dz. Personalny Nr 11/1924 poz. 3644). W r. 1929 brała udział w zjeździe weteranów 1863 r. w Poznaniu, gdzie została udekorowana medalem Bolesława Chrobrego. Była też na kolejnym zjeździe weteranów w Warszawie. Odznaczona została Krzyżem Niepodległości (MP 260/1930) i Krzyżem 70-lecia powstania styczniowego. W dokumentacji odznaczeniowej Lucyny Żukowskiej podano również jej udział w bitwach pod Żyrzynem (8.VIII.2863), Fajsławicami (24.VIII.1863) i Batorzem (6.IX.1863), ale informacje te są sprzeczne w kontekscie pobytu w szpitalu i w więzieniu od maja 1863 r. Należała do grupy 53 weteranów, żyjących w roku 1938, którzy 22 stycznia 1938 roku zostali odznaczeni przez Prezydenta RP Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (MP nr 17/1938).

Zdjęcie prasowe dekoracji L. Żukowskiej
orderem Polonia Restituta przez Marszałka Śmigłego-Rydza
oraz jej mogiła na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie.

Zmarła 5 lutego 1944 r. w wieku 100 lat. Pochowana na cmentarzu w Lublinie przy ul. Lipowej (sekcja 33, grób pojedynczy, murowany, wewnątrz pola, blisko rogu pn.- wsch.). Inskrypcja na płycie nagrobnej:
Ś P / LUCYNA / ŻUKOWSKA / ŻYŁA LAT 98 ZM. 5.II.1944 / WETERANKA POWSTANIA 1863 r. / PORUCZNIK

Wprowadzono 27.04.2009 korzystając z informacji i zdjęć
Marcina Falińskiego, praprawnuka Lucyny Żukowskiej.
Uzupełniono dn. 31.03.2011 o zdjęcie udostępnione przez
Ewę Ćwik z Ostrowca Św., praprawnuczkę Lucyny Żukowskiej.

góra strony

NA START

ostatnia aktualizacja: 4-01-2015 , 01:19