OLKUSZ

Olkusz od pierwszych dni powstania był areną zmagań powstańców. WIADOMOŚCI Z POLA BITWY Nr 2 z dnia 18 II 1863 roku zamieściły raport Apolinarego Kurowskiego:
Do Tymczasowego Rządu Narodowego.

Raport od naczelnika wojskowego wojew. Krakowskiego.

D. 5 II zostawiwszy pewną siłę na obronę obozu sam wyruszyłem w 50 koni, 50 strzelców i 50 kosynierów w celu oczyszczenia reszty granicy aż do Czeladzi. ...
W marszu moim przez Olkusz, skąd Moskale uciekli do Miechowa, proklamowałem Rząd Narodowy, zrzuciłem wszystkie władze moskiewskie pow. Olkuskiego i ustanowiłem wszystkich urzędników, stworzyłem gwardię narodową.
Proklamację Rządu Tymczasowego i dekret uwłaszczający włościan pod zasłoną gwardii narodowej w całym powiecie w przeciągu 3 dni ogłosić poleciłem. ...
D. 8 II 1863 r.
A. Kurowski

W historii powstania styczniowego miasto Olkusz związane jest głównie z postacią płk. Francesco Nullo, włoskiego ochotnika, który poległ w bitwie pod Krzykawką dnia 5 maja 1863 roku. Z honorami wojskowymi został pochowany wraz z dwoma towarzyszami walki na starym cmentarzu parafialnym w Olkuszu.

Na mogile F. Nullo został wzniesiony pomnik. Wygląd pomnika z 1929 roku odnajdujemy w opracowaniu H. Mościckiego Pomniki bojowników.

1. TABLICE PAMIĘCI NARODOWEJ

   Mur, oddzielający stary cmentarz katolicki w Olkuszu od cmentarza prawosławnego, przeznaczono na TABLICE PAMIĘCI NARODOWEJ.

   W centralnym miejscu utworzono sektor z tablicami upamiętniającymi udział Włochów w powstaniu styczniowym.

   W górnej części tego sektora, pomiędzy zielono-biało-czerwonymi barwami Włoch, zawarty jest napis:    CAVALIERI DELLA LIBRTA.

   Poniżej, w centrum sektora, umieszczono tablicę z czerwonego granitu, gdzie na stylizowanej tarczy herbowej, znajdują się sylwetki Orła i Pogoni. Nieco niżej wyryty napis:
WŁOSI / W POWSTANIU / STYCZNIOWYM / 1863

   Po lewej stronie, na tablicach z czarnego granitu, zawarto napisy:
W ODDZIALE FRANCESCO NULLO // ZESŁAŃCY NA SYBIR 1863 / FEBO ARCANGELI BERGAMO / ACHILLE BENDI FORLI / GIUSEPPE CLERICI COMO / AMBROGIO GIUPPONI BERGAMO / GIACOMO MEULI VIADANA / LUCIO MEULI VIADANA / ALESSANDRO VENANZIO BERGAMO //
Por. ELIA MARCHETTI / *31.12.1839 BERGAMO / RANNY POD KRZYKAWKĄ / † 7.05.1863 CHRZANÓW / Por. LUIGI CAROLI / *1834 BERGAMO / ADIUTANT FR. NULLO / † 8.06.1865 KADAJA //

   Po prawej stronie, na tablicach z czarnego granitu, następujące napisy:
W INNYCH ODDZIAŁACH POWSTAŃCZYCH //
Por. BATTISTA BELOTTI / * 1836 BERGAMO / BRAT NARZECZONEJ NULLO / † 6.09.1863 BATORZ //
Mjr. CAMILLO LENCIS / *1825 NOVI LIGUPE / D-CA ODDZIAŁU POWST / † 14.09.1863 OSÓWKA //
Płk. STANISLAO BECCHI / *8.06.1828 PORTOFERAIO ELBA / D-CA ODDZIAŁU POWSTAŃCÓW / † 17.12.1863 WŁOCŁAWEK //
Ppor. LUIGI NAVONE / NACZ. WOJSKOWY 3 POWIATÓW / † 29.07.1863 DZIWY //

   Sąsiadujące kwatery na murze pamięci poświęcono walkom o niepodległość 1918 - 1920, żołnierzom września 1939 r., żołnierzom polskim okresu II Wojny Światowej i żołnierzom Armii Krajowej.

Tablice upamiętniające udział Włochów w powstaniu styczniowym

góra strony

2. Pomnik Francesco Nullo na starym cmentarzu w Olkuszu

W centrum starego cmentarza znajduje się wydzielona kwatera - mogiła płk. FRANCESCO NULLO.

Centralnym elementem pomnika o 3 m wys. jest kamienny obelisk przedstawiający złamane drzewo, u podnóża którego ukośnie ustawiono kamienną tablicę z napisem:
Ś. P. / PUŁKOWNIK / FRANCESCO NULLO / UR. W R. 1826 / w ITALJI W M. BERGAMO / POLEGŁ POD KRZYKAWKĄ / DNIA 5 MAJA 1863 R / w WALCE o NIEPODLEGŁOŚĆ / POLSKI/ CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI

Tablica nagrobna płk. Fr. Nullo i jedna z tablic umieszczonych na murku.

   Na murku, przed obeliskiem, umieszczono trzy tablice. Po lewej stronie - tablica z napisem w języku włoskim:
ABBIAMO PIANTATO GLI ALBERI DELLE / NOSTRE VALLATE PERCHE IL PROFUMO / DELLE ESSENZE NOSTRANE SI DIFFONDA / E CRESCA ED AVVOLGA LA TOMBA DI / FRANCESCO NULLO / IL SINDACO / COSTANTINO SIMONCINI / 5 MAGGIO 1963

   Obok, druga tablica zawierająca ten tekst w języku polskim:
POSADZILIŚMY TE DRZEWA POCHO- / DZĄCE Z NASZYCH WZGÓRZ, AŻEBY / DUCH NASZEJ OJCZYZNY PRZENIÓSŁ / SIĘ TU WZRASTAŁ I OTACZAŁ MOGIŁĘ / FRANCESCO NULLO / BURMISTRZ / COSTANTINO SIMONCINI / 5 MAJA 1963

   Po prawej stronie obelisku, w murku umieszczono tablicę z czerwonego piaskowca. Na tablicy wyryty napis:
ZIEMIO / BĄDŹ MATKĄ / PROCHOM / BOHATERÓW / POLEGŁYCH / ZA WOLNOŚĆ / TWOJĄ.

Dwie tablice umieszczone na murku przed pomnikiem.

Kamienny pomnik, przedstawiający złamany dąb, ustawiony został na mogile Francesco Nullo w lipcu 1908 r. przez Komitet Olkuski ze składek społecznych. Po odzyskaniu niepodległości, w dniu 5 maja 1923 r. odbyły się przy mogile uroczystości państwowe z udziałem delegacji włoskiej i weteranów Powstania z 1863 r. Brał w nich udział i przemawiał Stefan Żeromski.

W roku 1931 z Bergamo, rodzinnej miejscowości Nullo, zorganizowana została wycieczka automobilistów do Polski, na groby płk. Francesco Nullo w Olkuszu i jego adiutanta Elia Marchetti w Chrzanowie. Sprawę tą potraktowano, jako bardzo ważną dla stosunków polsko-włoskich. Dlatego odpowiednie dyspozycje wydają władze rządowe w Warszawie, prace organizacyjne wykonują władze wojewódzkie w Kielcach i Krakowie, oraz Starostwa Powiatowe. W zachowanych dokumentach znajdujemy pismo z dnia 20 maja 1931 r. Starosty Olkuskiego do Wojewody w Kielcach o stanie przygotowań na cmentarzu w Olkuszu:
cmentarz i grób są już uporzadkowane; przy grobie będzie asysta miejscowych organizacji wojskowych, orkiestra odegra w trakcie przemówień hymn polski i włoski ...

W roku 1963, w setną rocznicę śmierci Francesco Nullo, w czasie zorganizowanych uroczystości, włoska delegacja z Bergamo, wmurowała w mogile pamiątkową tablicę marmurową i posadziła przywiezione ze sobą cztery cisy, które mają tworzyć skrawek krajobrazu ziemi Jego Ojców.

góra strony

3. Władysław Romer

   Po prawej stronie obelisku Francesco Nullo, położona kamienna płyta nagrobna polskiego powstańca zawierająca wykuty napis:
WŁADYSŁAW / ROMER / ŻOŁNIERZ - POWSTANIEC / UR. W 1842 R W BIEZDZIEDZY / ZMARŁ W OLKUSZU 5 MAJA / 1863 R. / Z RAN OTRZYMANYCH W BITWIE / POD KRZYKAWKĄ / NAGROBEK TEN DLA UCZCZENIA / JEGO PAMIĘCI / POŁOŻYŁA W R. 1929 / RODZINA

   Początkowo mogiła Romera znajdowała się dokładnie przed obecnym pomnikiem nagrobnym Nullo. Gdy w roku 1931 przystąpiono do godnego urządzenia grobu płk. Francesco Nullo, istniejąca płyta nagrobna Władysława Romera została przemieszczona i położona po prawej stronie nagrobka Nullo.

Władysław Romer (1842 - 5.V.1863) urodził się w Bieździedzy, w pow. Jasielskim, w dziedzicznej wiosce swego ojca Henryka Romera herbu Jelita, powstańca z roku 1830 / 31. Miał młodszego brata - Edmunda oraz trzy siostry. Gdy przyszedł czas narodowego zrywu 1863 roku, obaj bracia przystępują do powstania: Władysław przerwał studia medyczne, Edmund z garstką kolegów opuszcza Teresianum - ekskluzywną szkołę podwiedeńską, przygotowującą młodzież szlachecką do służby w austriackiej administracji. Przed wyruszeniem w bój, bracia spotkali się nawet krótko w Krakowie.
Władysław z oddziałem płk. F. Nullo, w nocy 2/3 maja 1863 r. przekracza granicę i u boku swego dowódcy bierze udział 5 maja w bitwie pod Krzykawką. Lancami kozackimi wielokrotnie przekłuty, zmarł i został pochowany obok F. Nullo na cmentarzu w Olkuszu.
    W roku 1929 rodzina Romerów umieściła płytę nagrobną Władysława, wkutą w pomnik Nullo.
Edmund przekracza granicę galicyjską dzień później. Z Krakowa wyrusza w nocy 3/4 maja 1863 w oddziale prowadzonym przez Stefana Malczewskiego. Brał udział w starciu pod Igołomią w dniu 4.V., w wyniku którego powstańczy oddział został rozproszony. Edmund dostał się do rosyjskiej niewoli, ale udało mu się uciec przez Wisłę do Galicji. Ukończył później Teresianum, został austriackim urzędnikiem we Lwowie, starostą w Krośnie, a później w Brzesku.
   Rodzinne opowieści o udziale w powstaniu styczniowym opisał w Pamiętnikach, syn Edmunda - Eugeniusz Romer, wybitny geograf i kartograf.

góra strony

4. Powstaniec Julian

Po lewej stronie obelisku, położono płytę nagrobną drugiego polskiego powstańca:
Ś. P. / POWSTANIEC / JULJAN / POLEGŁ POD KRZYKAWKĄ / 5 - V 1863 R. / CZEŚĆ BOHATEROWI //

   Gdy w roku 1931 podjęto prace nad urządzeniem otoczenia wokół mogiły płk. Francesco Nullo, natrafiono na dodatkową mogiłę. W dzienniku budowy prowadzonych robót budowlanych znajduje się zapis:
Roboty ponad kosztorysowe. W miejscu gdzie znajduje się pomnik Nulla i nagrobek Romera - pochowany został jeszcze 3ci powstaniec równocześnie - znanego tylko z imienia Juljan - zaszła konieczność zaznaczenia miejsca jego spoczynku płytą kamienną z napisem - w miejscu na planie oznaczonym literą "B" - w tym celu zakupiono w Olkuszu 2 płyty marmurowe ... (AP Kielce, zesp. 100/I, sygn. 15223).

   Płytę nagrobną powstańca o imieniu Juljan położono po prawej stronie pomnika Nullo, na wysokości obecnie istniejącego murku. W roku 1963, przy realizacji następnego projektu otoczenia pomnika, płyta została przesunięta w pobliże pomnika, po prawej stronie obelisku.
   W 2003 roku rejon pomnika Nullo doczekał się kolejnego urządzenia. Tablice przy pomniku zostały odnowione. Wówczas to płytę nagrobną Juljana położono po lewej stronie pomnika.

góra strony

5. Nagrobek ks. Władysława Kuczyńskiego

Na starym cmentarzu, przy murze od ul. F. Nullo, blisko bramki cmentarnej, na ceglanym fundamencie, postawiony jest kamienny pomnik nagrobny z dużym kamiennym krzyżem.

Na ścianie postumentu nagrobka znajduje się wykuty napis:
D. O. M. / Ś. P. / KSIĘDZU WŁADYSŁAWOWI / KUCZYŃSKIEMU / PROBOSZCZOWI OLKUSKIEMU / ZMARŁEMU 26 LIPCA / 1884 R. / PARAFIJANIE.

Pomnik nagrobny ks. Wł. Kuczyńskiego na starym cmentarzu w Olkuszu.

Ks. Władysław Kuczyński urodził się 5 >I.1837 r. w Opatowie. Uczył się w prywatnej pensji w Sandomierzu przez lat 7. W 17-tym roku zycia, po zdaniu odpowiednich egzaminów, wstąpił do Seminarium Kieleckiego. W roku 1860 uzyskał święcenia kapłańskie. Został wikarym w Młodzawach, a od 13.IX.1861 r. jest wikarym w Olkuszu.
Wg. ustaleń J. Liszki (Pamięć powstania styczniowego ...) ks. Władysław Kuczyński, w czasie powstania narodowego był zaangażowany w patriotyczną działalność. M. in. wraz ze swym proboszczem ks. J. Ćwiklińskim, wikary prowadził kondukt pogrzebowy płk. Francesco Nullo na cmentarz w Olkuszu.
Później stosunki w władzą uległy poprawie: Naczelnik Powiatu Olkuskiego wydał zaświadczenie, że ks. W. Kuczyński 8 / 20 czerwca 1866 r. ... wykonał przysięgę na wierność i poddaństwo Aleksandrowi II Cessarzowi Wszech Rossyi Królowi Polskiiemu ...
Wkrótce został administratorem parafii Gołaczewy, a od 7.XII.1868 administratorem parafii Wolbrom. Od roku 1876 został administratorem parafii Olkusz. Zmarł w Olkuszu w dniu 29 lipca 1893 r.

góra strony

6. Kopiec Kościuszki

Kopiec Kościuszki w Olkuszu.

Przy ul. Sławkowskiej, która stanowi część obwodnicy drogi krajowej Kraków - Katowice, znajduje się KOPIEC KOŚCIUSZKI, którego został usypany w Olkuszu w okresie patriotycznych demonstaracji przed wybuchem powstania styczniowego 1863 r.

Tablica umieszczona u podstawy Kopca Kościuszki oraz fotografia z witryny http://ilkus.pl przedstawiająca koronę cierniową znajdującą się na krzyżu.

   Historia kopca zaczyna się w okresie przedpowstaniowym. Został on usypany przez ludność miejscową podczas patriotycznych manifestacji w roku 1861, dla uczczenia 40 rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Na krzyżu umieszczona była korona cierniowa. Olkuski proboszcz ks. Józef Kalasanty Ćwikliński (którego biogram przedstawiono w miejscowości Wolbrom) dostarczył pierwszą taczkę ziemi na kopiec, a dnia 15.X.1861 r. poświęcił podczas dużej uroczystości z udziałem ludności miejscowej.

   W okresie powstania styczniowego rosyjski naczelnik wojenny powiatu olkuskiego Aleksander Szachowski nakazał zniszczyć kopiec, co wykonano w maju 1863.
   W roku 1917, w setną rocznicę śmierci T. Kościuszki, kopiec został odbudowany. Na kopcu ustawiono drewniany krzyż z żelazną koronę cierniową zawierającą daty: 1794, 1817, 1863 i 1917.

   Przez długi okres lat powojennych kopiec był zapomniany. Dopiero w roku 1972, z inicjatywy miejscowego kleru, podjęto prace przy odbudowie kopca. W latach 1993 - 1994 przeprowadzono prace renowacyjne kopca o średnicy 18 m i wysokości 7 m. Obecny krzyż o wysokości 6 m. na kopcu został postawiony na zlecenie władz miasta 15.09.2004 r., gdyż rok wcześniej silna wichura obaliła poprzedni krzyż (info: www. ilkus. pl ).

góra strony

7. Ks. Marcin Smółka

   Na nowym cmentarzu katolickim (przy szosie Kraków - Katowice, w pobliżu Kopca Kościuszki) znajduje się mogiła ks. Marcina Smółki.

   Przy alei NMP, w pobliżu pomnika żołnierzy AK, skromna mogiła ziemna z obrzeżem z płyt betonowych. Na płycie wykonano z płyt kamiennych ołtarzyk z krzyżem. Po obu stronach krzyża marmurowe płyty (mało czytelne).

   Po stronie lewej na tablicy napis:
Ś. P. / KS. MARCIN SMÓŁKA / DZIEKAN i PROBOSZCZ / w OLKUSZU / UR. 1839 r. ZM. 1928 r.

  Na tablicy po prawej stronie krzyża:
Ś. P. / KS. STANISŁAW BRONISŁAW / LANGHAMMER / PREFEKT SZKÓŁ W OLKUSZU / UR. 1879 r. ZM. 1933 r.

   Centralnie, poniżej płyty ołtarzyka, napis:
CHOĆ SIĘ ROZPADNIE ME CIAŁO I SERCE MOJE USTANIE / SIŁĄ MEJ DUSZY I SKARBEM MOIM JEST BÓG NA WIEKI / (Ps. 72. 26)

Mogiła i tablica nagrobna ks. Marcina Smółki w Olkuszu.

Ks. Marcin Smółka urodził się 11 listopada 1839 r. w Wojkowicach Kościelnych w pow. Olkuskim. W roku 1858 ukończył pięcioklasową szkołę filologiczną w Pińczowie i wstapił do Seminarium Duchownego w Kielcach. W dniu 5 lipca 1863 roku został wyświęcony na kapłana i wysłany na wikariusza do Włoszczowy. Jego brat, ks. Franciszek Smółka, był w tym czasie nauczycielem religii w Gimnazjum Pińczowskim.
Młody ksiądz w okresie roku został wikarym we Włoszczowej, następnie w Kurzelowie, Będzinie a od 29.VII.1864 powierzono mu administrację parafii Kluczewsko. Ijuż 26.VIII.1864 r. Dziekan Dekanatu Kurzelowskiego pisze do Konsystorza -
... w dniu 24 bm. i r. Naczelnik Wojenny Oddziału Włoszczowa przybywszy do wsi Kluczewska zaaresztował X. Marcina Smółkę miejscowego kościoła Administratora, i takowego zabrał do Włoszczowy ...
Władze wojskowe od dnia 25 sierpnia 1864 r. osadziłu księdza w kieleckim więzieniu pod zarzutem politycznym. Decyzją naczelnika wojennego na okręg radomski z 15.12.1864 zapłacił grzywnę za udział w powstaniu a ponadto odmówiono zgody, aby został proboszczem w Kluczewsku.

Gdy w maju 1928 roku opisując Olkusz ks. Wisniewski gościł u niego, miał 90-ty rok życia. Tak opowiadał o swoim zyciu:
... Byłem wikarym we Włoszczowej, krótko w Kurzelowie i Będzinie przy ks. Czerniawskim. Skąd dostałem probostewko w Kluczewsku. Tu mnie aresztowali i wpakowali do więzienia. Podałem prośbę do gubernatora o uwolnienie ... Odpowiedział, że budut sprawki (będzie dochodzenie), po których zdegradował mnie na wikarego do Koziegłówek. Wreszcie w 1873 r. zostałem proboszczem w Węgleszynie, byłem tam lat 7 do 1880 r. następnie proboszczem i dziekanem włoszczowskim, wreszcie od 1894 r. czyli 35-ty rok w Olkuszu jestem ...

Zmarł w Olkuszu dnia 4 września 1928 r. i został pochowany na miejscowym cmentarzu.

góra strony

8. Konstanty Samulski

Również na nowym cmentarzu katolickim przy aleii NMP, 30 m od krzyżówki z Al. Chrystusa Ukrzyżowanego, i prawej stronie dróżki, w drugim rzędzie, znajduje się ziemna mogiła okrawężnikowana. Na cokole postawiona płyta z czarnego granitu z napisem:
† / Ś. P. / KONSTANTY SAMULSKI / POWSTANIEC 1863 ROKU / * 17.4.1828/ † 5.12.1918 / POKÓJ JEGO DUSZY // MARIA MAGDALENA z SAMULSKICH / NAST / * 9.VII.1879 † 9.XI.1972 / POKÓJ JEJ DUSZY

Mogiła i tablica nagrobna Konstantego Samulskiego w Olkuszu.

góra strony

9. Mogiła Franciszka Opatowieckiego

   Na nowym cmentarzu rzymskokatolickim w Olkuszu, przy Al. św. Pawła, znajduje się mogiła Franciszka Opatowieckiego, weterana powstania 1863 roku.

Dojście: od Al św. Tomasza, Al. św. Pawła w kierunku Al. NMP. Po 20 m,po prawej stronie, w pobliżu alejki, położona jest płyta nagrobna. Obok znajduje się b. charakterystyczna mogiła ze stojąca na nagrobku figurą MB.

   Na położonej płycie kamienne,j została ułożona nieco ukośnie, płyta nagrobna, do której dostawiono urzeźbioną płytę pionową, na której obecnie z trudem można zauważyć czapkę krakuskę, szablę i proporzec.

   Na płycie nagrobnej wykonany był wypukły (obecnie - trudny do odczytania) napis:
FRANCISZEK / OPATOWIECKI / URODZONY d. 23 KW 1843 r. / ZMARŁ d. 29 LI 1917 r. / UCZESTNIK WALK / O WOLNOŚĆ NARODU / 1863 r.

Nagrobek Franciszka Opatowieckiego w Olkuszu.

Franciszek Opatowiecki (1843 - 1917) był porucznikiem wojsk powstania narodowego 1863 roku. Zmarł w Olkuszu w wieku 75 lat w dniu 29 listopada 1917 r.

   W panteonie powstańców 1863 roku, utworzonym na Cmentarzu Komunalnym POWĄZKI w Warszawie (mur w kw. 13C) umieszczona jest żeliwna tabliczka:
Ś. P. / FRANCISZEK / OPATOWIECKI / ŻYŁ LAT 75 / ZMARŁ 29-XI-1917 / W OLKUSZU

   Na nowym cmentarzu parafialnym w Olkuszu znane były jeszcze inne mogiły weteranów powstań narodowych. W sprawozdaniach kwartalnych Ref. Grob. Wojennych z lat 1926 - 1932 (AP Kielce, zesp. 100/I, sygn. 15228) jest informacja, że Okręgowa Dyrekcja Robót Publicznych wykonała obramowanie ramą betonową mogiły powstańca Bukowskiego, starą płytę kamienną oczyszczono i wmurowano w obramowanie grobu. Również oczyszczono istniejący postument kamienny na mogile powstańca Zbyszewskiego, a uszkodzony krzyż żelazny został naprawiony.

   Obecnie nie odnaleziono na cmentarzu mogiły powstańca 1863 roku Bukowskiego. Mogiła Zbyszewskiego (powstańca 1831 r.) położona była na starym cmentarzu.

góra strony

10. Tablica na dzwonnicy

Na dzwonnicy, przy kościele parafialnym (na wysokości 10 m) wmurowana jest tablica. Znajdujemy na niej również upamiętnienie ks. Marcina Smółki.

Treść tablicy:
PANU BOGU NA CHWAŁĘ / R. 1903 -1913 / OFIARNOŚCIĄ PARAFIAN / STARANIEM / KS. MARCINA SMÓŁKI / PROBOSZCZA I DZIEKANA / CZŁONKÓW DOZORU KOŚCIOŁA / J. STACHURSKIEGO / W. KIPIŃSKIEGO I JANA JARNO / MUROWAŁ A. MARSZEWICZ.

góra strony

NA START

ostatnia aktualizacja: 4-01-2015 , 12:30