IŁŻA

1. Tablica pamiątkowa na budynku magistratu

W 110 rocznicę powstania styczniowego, na ścianie budynku magistratu, na Rynku w Iłży, harcerze umieścili tablicę z czarnego granitu. Na tablicy znalazł się napis:
W HOŁDZIE POLAKOM / WALCZĄCYM NA ZIEMI IŁŻECKIEJ / W POWSTANIACH: / LISTOPADOWYM 1831 ROKU / I STYCZNIOWYM W LATACH 1863-64 / BRAĆ HARCERSKA / Z IŁŻY / CZERWIEC 1984

Tablica pamiątkowa na budynku magistratu w Iłży.

góra strony

2. Mogiła powstańców 1863 roku pod zamkiem.

   Obok zamku, przy ul. Św. Franciszka, za ostatnimi zabudowaniami, wśród brzóz na zboczu wzgórza, znajduje się wygrodzona ziemna mogiła z betonowym krzyżem.

   U podnóża krzyża betonowa tablica w której wyryto wizerunk orła.

   Na bocznej ścianie wygrodzenia zamieszczono betonową tablicę z napisem:
TU SPOCZYWAJĄ / POWSTAŃCY 1863 r. / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI

   Oddział Wojewódzki w Kielcach Pol. Tow. Opieki nad Grobami Bohaterów w kwietniu 1938 r. zlecił p. A. Janiszewskiemu w Radomiu, wykonanie prac remontowych przy mogile powstańców 1863 r. w Iłży. Wykonano wówczas mur oporowy z betonu, na którym umieszczono, zachowaną dotychczas, płytę z napisem: Tu spoczywają powstańcy ....
   Wykonane zostało wtedy obramowanie betonowe, ogrodzenie z rur żelaznych na słupkach betonowych oraz krzyż betonowy 2,5 m wys.

Mogiła powstańców 1863 r. pod zamkiem w Iłży.

   17 stycznia 1964 r. oddział Rębajły prowadzi zwycięską bitwę w Iłży z oddziałem płk. Suchonina.
   W ramach późniejszych represji, wojsko rosyjskie otoczyło miasto, po rewizji domów miasteczka odnaleziono pięciu powstańców. Sąd wojenny skazał ich na karę śmierci przez powieszenia. Wyrok wykonano o godz. 13 w dniu 18 maja 1864 r. na Rynku w obecności mieszkańców miasta. Stracili wówczas życie: Wincenty Woszczalski, Jan Kosiński, Szymon Taras, Grzegorz Godzisz i Paweł Kazubski, co znajduje potwierdzenie w parafialnych Aktach Zgonów nr. 138 do 142, sporządzonych w obecności organisty Szymona Gantnera i Juliana Stępniewicza, miejscowego nauczyciela.

   Jak to ustalił regionalista A. Bednarczyk - ciała powieszonych zostały przez Rosjan przetransportowane z Rynku pod zamek, i zakopane w miejscu obecnej mogiły. Jednak w nocy ciała straconych zostały przez mieszkańców odkopane i przeniesione na poświęcone miejsce - na cmentarz przykościelny przy ul. św. Franciszka. Wykonano to w tak głębokiej tajemnicy, że nadal miejsce pierwotnego pochówku traktowane było jako powstańcza mogiła: wygrodzono teren i postawiono drewniany krzyż, a już po odzyskaniu niepodległości urządzono skromną obetonowaną mogiłę z betonowym krzyżem.

   Na cmentarzu przykościelnym nie wykonano żadnych oznaczeń i pamięć o miejscu faktycznego pochówku powstańców uległa zatarciu.

Informację opracowano na podstawie pracy
A. Bednarczyka Powstanie styczniowe w Iłży i okolicy
oraz akt metrykalnych parafii Iłża z lat 1863 - 1864.

Uzupełnienie z dn. 9.07.2009 r.

   Wykonana w roku 1938 zbiorowa mogiła powstańców doczekała się ostatnio prac modernizacyjnych.

   Jak podaje Tomasz Skiba (www.ilza.com.pl) -
... w roku 2008 "grób" został adrestaurowany, krzyż betonowy zastąpiono granitowym, odbudowano schodki prowadzące ku mogile, wejście zabezpieczono barierką. Praca wykonana została przez Urząd Miejski w Iłży przy dofinansowaniu Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego ...

   Aktualny widok mogiły powstańców styczniowych przestawiono na zdjęciach wykonanych w lipcu 2009 r.

Uzupełnienie z dn. 17.04.2013 r.

Mogiła powstańców 1863 r. - stan w kwietniu 2013 r.

góra strony

3. Mogiła zbiorowa powstańców 1863 - 1864 r.

   Na starym cmentarzu parafialnym przy ul. Radomskiej znajduje się zbiorowa mogiła powstańców poległych w bitwie 17 stycznia 1864 r.

   W betonowym wygrodzeniu postawiono betonowy krzyż, który u podstawy posiada betonową tablicę z wyrytym napisem:
TU SPOCZYWAJĄ / POWSTAŃCY 1863 r. / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI

   Dojście do mogiły - od bramy wejściowej główną aleją 60 m, i przy drzewach (przy grobowcu Żurowskich) w lewo 35 m.
   Urządzenie mogiły, podobnie jak pod zamkiem, wykonał w roku 1938 A. Janiszewski z Radomia, na podstawie zlecenia Oddz. Woj. PTONGB w Kielcach.

   W ostatnim okresie czasu wykonano prace renowacyjne przy mogile - okrawężnikowana ziemna mogiła została wypełniona kostką granitową.

Mogiła powstańców na cmentarzu parafialnym w Iłży - stan z marca 2008 r.

W Księdze Zgonów za okres lat 1831 - 1902 Parafii Iłża ksiądz Jankowicz odnotował w roku 1864 (obok 5-ciu powieszonych), zgon 17 powstańców:

- 2-ch powstańców, których znano tylko imię: Apolinary (nr. 37/64) i Klemens (nr. 60/64) oraz

- 15 bezimiennych powstańców (Nr Akt: od nr. 18 do nr. 26; nr. 111 oraz od nr. 120 do nr. 124)

- w rocznym skorowidzu nazwisk zmarłych umieścił jedną wspólną uwagę:

Wszyscy Ci polegli w bitwach dnia 17 Stycznia w Mieście Iłży i dnia 22 Kwietnia w lasach Iłżeckich 1864 r. z Nazwisk Niewiadomi -

Jako ciekawostkę można odnotować fakt, że ksiądz sporządzał również Akty Zgonu dla trzech żołnierzy rosyjskich
Pod nr 186/ 1864 zapisał [24.VIII.1864 r.] ... umarł Grzegorz Karpów Kawaler, Żołnierz z pierwszej roty Mogilewskiego piechotnego półku ... lat 36 mający ... wyznania prawosławnego ... ,
- pod nr. 50 dla Andrzeja Sicińskiego, a pod nr. 193 dla Siergiejewa Wasiljewa.

Tekst uzupełniono dnia 7.III.2008 r. w oparciu
o materiały przekazane przez Krzysztofa Gantnera.

Uzupełnienie z dn. 17.04.2013 r.

Mogiła powstańców 1863 r. na cmentarzu - stan w kwietniu 2013 r.

Uzupełnienie z maja 2014 r.

Mogiła powstańców 1863 r. na cmentarzu - stan w maju 2014 r.

góra strony

4. Druga mogiła zbiorowa powstańców 1863 - 1864 r.

Druga mogiła powstańców styczniowych - zdjęcie z maja 2014 r.

Na cmentarzu parafialnym, niedaleko mogiły zbiorowej powstańców (ok. 10 m wzdłuż muru cmentarnego w kier. płd.-wsch.), przedstawionej w pkt. 3 niniejszej prezentacji, znajduje się, druga powstańcza mogiła. Pochodzenie mogiły jest nieznane, chociaż nie można wykluczyć poprawności tej informacji. Adam Bednarczyk, iłżecki regionalista, który badał dokumenty dotyczące okresu powstania styczniowego w Iłży oraz prowadził rozeznanie wśród ludności miejscowej - w swoich opracowaniach wskazuje wyłącznie jedną mogiłę zbiorową powstańców styczniowych na cmentarzu parafialnym.

Nie znana (?) i zapomniana, po wykonanych pracach renowacyjnych - ziemna mogiła otrzymała teraz okrawężnikowanie, wypełnione kostką granitową. Na metalowym krzyżu rurowym z odlewem Chrystusa ukrzyżowanego, zawieszona blaszana tabliczka nagrobna zawierająca napis:
Ś. P. / TU / SPOCZYWAJĄ / POWSTAŃCY / z 1863 ROKU / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI

Blaszana tabliczka nagrobna na drugiej mogile powstańców.

Druga mogiła powstańcza jest trudno zauważalna wśród licznych mogił. Ale sąsiaduje z nią monumentalny kamienny pomnik nagrobny Heleny Nowakowskiej, których posiada charakterystyczną rzeźbę kobiety.

Druga mogiła powstańcza, obok pomnik
nagrobny H. Nowakowskiej z rzeźbą kobiety.

Wprowadzono w maju 2014 r.

Płk. Kalita-Rębajło (Ze wspomnień krwawych walk) tak opisał przebieg walki na terenie Iłży:

Do Iłży wkroczyliśmy około godziny 4, gdy się już ściemniało. Mimo szalonej odwagi ze strony naszych i przedziwnie wytrwałej obronie ze strony Moskali, walka po chałupach była bardzo ciężka. Moskale, licząc na swe przeważające siły, z za płotów i sztachet i wewnątrz podwórzy stawiali naszym strzelcom zacięty opór i dopiero gdy do strzelców przyłączyło się kilku kosynierów, Moskale cofali się i przez płoty i ogrody uciekali do innych chałup, a złączywszy się z innymi ponowny opór stawiali.
   Tak powolnym ciężkim pochodem zdobywając dom za domem, zostawiając tu i ówdzie trupy i rannych nieprzyjaciół, niestety i naszych poległych, postępowaliśmy naprzód fu rynkowi. ...
   Około godziny 10 wieczorem po zdobyciu wszystkich chałup i domostw dotarliśmy z tryumfem do rynku ...
   Z powodu niemożebności dalszego utrzymania się w mieście aż do białego rana ... nadto spodziewając się iż z Radomia nieprzyjacielowi rychła pomoc może nadejść, kazałem odtrąbić sygnał do odwrotu ...

góra strony

5. Mogiła Franciszka Ochyńskiego.

   Również na starym cmentarzu parafialnym przy ul. Radomskiej, tuż przy wejściu, po prawej stronie głównej alei, znajdują się mogiły rodziny Ochyńskich. Zauważalna jest nowa mogiła z czarnego granitu Grzegorza Ochyńskiego (zm. 1996). Obok znajduje się duży grobowiec Franciszka Ochyńskiego - burmistrza Iłży, aktywnego uczestnika wydarzeń powstania styczniowego 1863 roku.

   Na położonych kamiennych płytach, w wygrodzeniu utworzonym przez kamienne słupki połączone żelaznymi rurami, postawiony jest kamienny pomnik nagrobny w formie kolumny. Na czołowej ścianie nagrobka, pod znakiem krzyża, wyryty jest napis (w części słabo czytelny):
GRÓB / Familijny / rodziny/ Franciszka i Karoliny / z Solskich Małzonków / OCHYŃSKICH / ... / dnia 8 Lipca / 1884 r.

   W dolnej części kolumny nagrobka znajduje się w znacznie lepszym stanie wykuty napis:
Ś. P. / WIKTORIA TRZESNIEWSKA / ZM. d. 8.II.1971 r. /
JAN TRZESNIEWSKI / ZM. d. 20.VII.1955 r.

   Na bocznej scianie kolumny nagrobka, od strony alei, jest wykuty napis:
Ś. P. / WANDA MAJEWSKA / ZM. d. 4.IV.1976 r.

Grobowiec Franciszka i Karoliny małżonków Ochyńskich.

Franciszek Ochyński był burmistrzem Iłży w okresie powstania styczniowego. Prezentował patriotyczną postawę już w okresie poprzedzającym wydarzenia 1863 roku. W Archiwum Państwowym w Radomiu (zesp. 698) znajduje się dokument, który potwierdza zachowanie mieszkańców Iłży prowadzonych przez swego burmistrza.

Po wydarzeniach warszawskich, podobnie jak to nastąpiło w Radomiu, Kielcach, Olkuszu czy w Kunowie, również w Iłży został usypany ziemny kopiec, na którym postawiono krzyż:

   Treść prezentowanej ulotki ze zbiorów AP Radom:
   Mieszkańcy Miasta Iłży bez różnicy stanów i płci w uwiecznieniu wypadków tak w Warszawie jak też i w całej Polsce w miesiącach upłynionych zaszłych, a z miłości Ojczyzny i uczuć oswobodzenia Jej wypływających, usypali w dniu dzisiejszym własnymi rękami na gruntach swoich przy gościńcu Radomskim Kopiec z ziemi i wznieśli na nim Krzyż z Koroną cierniową jako godłem 30 letnich i teraźniejszych cierpień naszych tudzież przyszłych nadziei oswobodzenia, a to po odprawieniu solennego Nabożeństwa w Kościele. -
   Niech więc ten dotykalny Symbol cierpień i nadziei zbawienia, połączy nas na zawsze w Kółko braci miłości i jedności, gotowych do poświęceń i wszelkich ofiar dla wiary Ojców i Ojczyzny naszej!
   dnia 21 Sierpnia 1861 r. -

   W okresie powstania burmistrz Ochyński wspomagał władze powstańcze: zbierał podatki, przekazywał żywność, leki, odzież, broń i konie, współpracował z komisarzami Rządu Narodowego. Bezpośredni udział w walkach zbrojnych miał bratanek burmistrza, Stanisław Ochyński, który wraz z grupą innych mieszkańców Iłży bierze udział w boju pod Janikiem k/ Kunowa w dniu 15.XII.63 r., i tam poległ. O postawie i działaniach burmistrza Ochyńskiego donosił władzom rosyjskim Józef Przybysławski, poczmajster, który został zdekonspirowany, i za swą działalność decyzją władz powstańczych w dniu 1.VII.1863 r. został powieszony.

   Ta akcja jednak nie zapewniła pełnego spokoju. Znalazł się inny donosiciel - Żyd Chaskiel Grispan, który oskarżył do władz rosyjskich, że burmistrz Franciszek Ochyński pobierał pieniądze od Żydów na potrzeby powstania oraz, że razem z rejentem Piotrem Derengowskim i Tomaszem Grajewskim, brał udział w akcji powieszenia Józef Przybysławskiego.

   Pismo Grispana spowodowało przeprowadzenie dochodzenia. W dniu 17 czerwca 1865 roku audytoriat polowy rozpatrzył sprawę szesnastu osób oskarżonych o przestępstwa polityczne w Iłży. Franciszek Ochyński początkowo otrzymał 12 lat ciężkich robót w kopalniach, wyrok ten został zmieniony na 8 lat ciężkich robót w twierdzach syberyjskich. W zestawieniach zesłańców znajdujących się w AGAD w Warszawie, burmistrz występuje pod nazwiskiem "Ochiński Franciszek" (Z. Strzyżewska Zesłańcy ... s.45).

   Burmistrz Ochyński powrócił do Iłży z zesłania w bardzo złym stanie zdrowia. Zmarł w 1884 roku i został pochowany w rodzinnym grobowcu.

   Postać patriotycznego burmistrza upamiętniał iłżecki regionalista - Adam Bednarczyk, którego mogiła znajduje się przy wejściu na cmentarz.

Tekst poprawiono i uzupełniono 7.III.2008 r. w oparciu
o informacje przekazane przez Krzysztofa Gantnera.

góra strony

6. Mogiła Kajetana Gantnera.

Od grobowca Ochyńskich idąc dalej 50 m główną aleją starego cmentarza, skręcamy w prawą odnogę, i po kilkunastu metrach, w drugim rzędzie, znajduje się okazały kamienny grobowiec, wygrodzony żelaznymi rurkami zamocowanymi na kamiennych słupkach. Na grobowcu postawiony kamienny nagrobek zwieńczony krzyżem (w miejsce kamiennego krzyża, utrąconego konarem drzewa, zamocowano obecnie żelazny krzyż).

Tablica nagrobna z białego marmuru upamiętnia Karola Gantnera (1849 - 1929), znanego w Iłży społecznika - współorganizatora budowy szpitala, powołania banku, sponsora ochotniczej Straży Pożarnej, przez okres 44 lat piastującego stanowisko Sędziego Pokoju w Iłży. Wg. przekazów rodzinnych, grobowiec Karola został postawiony na mogile jego ojca - Kajetana Gantnera, uczestnika powstania styczniowego 1863 roku.

   Kajetan Gantner (1819 - 1880) był synem Wojciecha i Łucji Kirchner, małżonków Gantner. Należał do tej grupy mieszkańców Iłży, którzy czynnie wspomagali powstańców walczących na polu walki. I podobnie, jak burmistrz Franciszek Ochyński, został objęty dochodzeniem władz rosyjskich po donosie złożonym przez Żyda Chaskiela Grispana skierowanym do naczelnika wojennego oddziału radomskiegp z dnia 28 stycznia 1865 roku.

   W dniu 17 czerwca 1865 roku audytoriat polowy rozpatrzył sprawę szesnastu osób oskarżonych o przestępstwa polityczne w Iłży. Byli to: Piotr Derengowski, Franciszek Ochyński, Tomasz Grajewski, Walenty Stocharski, Kajetan Gantner, Franciszek Niziński, Kazimierz Barszczyński, Kazimierz Krakowiński, Józef Kiełek, Ignacy Myszka, Stanisław Myszka, Antoni Głód, Antoni Pisarski, ks. Michał Bartosik, Jakub Kot, Stanisław Derengowski.

   Decyzją sądu wojskowego 13 oskarżonych zostało zesłanych: Piotra Derengowskiego i Franciszka Ochyńskiego skazano na ciężkie roboty w kopalniach po 12 lat (zmienione później na lat 8). Tomasza Grajewskiego i Walentego Stocharskiego wysłano na 6 lat katorgi w fabrykach syberyjskich, Kazimierza Krakowińskiego i Józefa Kiełka na 8 lat ciężkich robót w twierdzach, Ignacego i Stanisława Myszków, Antoniego Głoda i Antoniego Pisarskiego skazano na osiedlenie się na Syberii zaś ks. Michała Bartosika, Jakuba Kota i Stanisława Derengowskiego zesłano na zamieszkanie na Syberii. Jedynie Franciszek Niziński, Kajetan Gantner i Kazimierz Barszczyński pozostali nadal w Iłży. Na poczet kary zaliczono im czas spędzony w więzieniu, zażądano od nich poręczenia majątkowego i oddano pod dozór policyjny.

   Kajetan Gantner zmarł 22.III.1880 r. W parafialnej księdze zgonów pod nr. 97 z 1880 r. znajdujemy zapis:
Zdarzyło się w osadzie Iłża dziesiątego / dwudziestego drugiego/ marca tysiąc osiemset osiemdziesiątego roku o trzeciej godzinie po południu. Przybyli Antoni Godzisz pięćdziesiąt pięć lat, i Jan Humer czterdzieści pięć lat od urodzenia obaj gospodarze mieszkający w osadzie Iłża i oświadczyli, że wczorajszego dnia o godzinie szóstej rano zmarł Kajetan Gantner, wdowiec właściciel domu sześćdziesiąt jeden lat od urodzenia, syn nieżyjących Wojciecha i Łucji urodzonej Kirchner małżonków Gantner. Po naocznym stwierdzeniu zgonu Kajetana Gantner Akt ten stawającym obywatelom, przeczytany, a za tym Nami i onymi podpisany.

Sporządzający akt Ks. Jankowicz

Wprowadzono 7.III.2008 r. w oparciu o informacje przekazane
przez Krzysztofa Gantnera, prawnuka uczestników powstania 1863 r.
Kajetana Gantnera i Kazimierza Barczyńskiego.
Korzystałem również z informacji ze strony www.ilza.info/

góra strony

NA START

ostatnia aktualizacja: 4-01-2015 , 10:10