W okresie obchodów 150 rocznicy Powstania Styczniowego, tablica epitafijna została poddana pracom konserwatorskim - obecnie jest czytelna (co widać na zdjęciu wykonanym przez przez Jana Postołę z Radomia (rodzinnie związanego ze Stanisławem Gajslerem (Geislerem).

   Stanisław Gajsler (spotykane zapisy nazwiska: Geisler, Gejsler) urodził się w w Radomiu w r. 1837. Był on synem Karola (1791 -1841) sztabslekarza Wojsk Polskich i Eleonory z Burghardów (1804 - 1887) małżonków Geisler. Po ukończeniu radomskiego gimnazjum, kształcił się w instytucie agronomiczno - leśnym na Marymoncie. Po ukończeniu nauk, gospodarował w dzierżawionym majątku. Niepowodzenia oraz nieurodzaj pozbawiły go całego mienia, przeszedł do służby rządowej jako podleśny. W okresie przedpowstaniowym mieszka w Kielcach, związał się tu z organizacją narodową - wg. późniejszych zeznań O. Awejde, urzędnik Leśnictwa Kielce Goslar (dotyczyło Stanisława Gajzlera) należał do władz powstańczych województwa krakowskiego. Po wybuchu powstania, bierze czynny udział w walkach. W raporcie kieleckiego Magistratu do Naczelnika Wojennego Pow. Kieleckiego (APK z.21 s.21. k.260) podano, że Podleśny Rządowy Gajsler Stanisław z niewiadomych przyczyn opuścił potajemnie Kielce. Jest w powstańczym oddziale A. Kurowskiego, za odznaczanie się w boju i szkoleniu - szybko awansował na stopień porucznikia kawalerii. W informacjach o krwawym boju w Miechowie w dniu 12 lutego 1863 r. podawano, że śmiercią walecznych poległ porucznik Stanisław Gajzler. Marmurowa tabliczka na murze kościelnym w Radomiu stanowi jedyne upamiętnienie Stanisława Gajzlera, który pochowany został w zbiorowej mogile powstańczej w Miechowie.

Karol Józef Gajsler (ok. 1826 - 1868), wymieniony w epitafium starszy brat Stanisława, uczył się w Kielcach na aptekarza. Nie odnotowano jego udziału w powstaniu narodowym 1863 r. W okresie późniejszym występuje jako warszawski fotograf.


góra strony

---

6. Krzyż 1863 r. - ul. Malczewskiego

   Przy ul. Malczewskiego 26, obok drzew na poboczu drogi, na betonowym cokole, postawiony jest żelazny krzyż. W ramionach krzyża podano daty:
1863     1933

   W tym miejscu 23 grudnia 1863 r. przeprowadzona została egzekucja płk. Zygmunta Chmieleńskiego. Szef sztabu II korpusu gen. Józefa Hauke Bosaka, dwukrotnie ranny podczas bitwy bodzechowskiej w dniu 16.XII.1863 r., został pojmany przez Moskali i przewieziony do Radomia. Sąd wojenny skazał go na karę śmierci, a wyrok został wykonany natychmiast.

   W okresie powstania styczniowego w Radomiu były dwa miejsca straceń: wieszano na szubienicy postawionej w rynku (tam stracony został m.in. Matwiej Bezliszkin, b. sztabskapitan straży granicznej) oraz rozstrzeliwano przy szosie warszawskiej za koszarami Mohylewskiego Pułku Piechoty, co spotkało Zygmunta Chmieleńskiego (podaje się 29 nazwisk powstańców straconych przy szosie warszawskiej).

   Świadkiem wyprowadzenia na egzekucję Z. Chmieleńskiego był przebywający w radomskim więzieniu Henryk Wierciński (Pamiętniki), żołnierz oddziału M. Langiewicza:
... Nie ulegało wątpliwości, że ten [Z. Chmieliński], jako były oficer rosyjski, będzie rozstrzelany. Jakoż po paru dniach, gdy ranny mógł już stanąć na nogach o własnych siłach, wyprowadzono go na plac egzekucji. W dniu tym osadzony byłem (od kilku tygodni) w sali poszpitalnej więzienia, z dużymi oknami na dziedziniec więzienny, skąd można było obserwować pochód skazańca. Szedł on z przewiązaną głową, bez czapki, w siwym swym płaszczu obozowym, pod eskortą żołnierzy. Przed tę chwilę właśnie przyszedł na naszą salę lekarz wojskowy, Pomorcew, odwiedzający, jak zwykle, więźniów dla sprawdzenia stanu ich zdrowie. Gdy ujrzał przez okno ten pochód, łzy jak grad puściły mu się z oczu. ...

   Podczas uroczystych obchodów 53 rocznicy wybuchu powstania styczniowego, dla uczczenia pamięci płk. Z. Chmieleńskiego i innych rozstrzelanych przy szosie warszawskiej, w dniu 6 lutego 1916 r. postawiono krzyż drewniany. Przy udziale licznie zgromadzonych mieszkańców, krzyż ten był uroczyście przeniesiony od kościoła Mariackiego.

   Podczas obchodów 70 rocznicy powstania styczniowego, w roku 1933, postawiono krzyż żelazny, zachowany do obecnych czasów.

góra strony

---

7. Liceum im. Dionizego Czachowskiego

Przy ul. Traugutta znajduje się III Liceum Ogólnokształcące noszące imię Dionizego Czachowskiego.
   Na budynku szkolnym, nad wejściem, umieszczono, wykonaną w metalu, tablicę z napisem:
III LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE/ im. płk DIONIZEGO CZACHOWSKIEGO//


Szkoła posiada popiersie swego Patrona oraz sztandar.

   Wykonany z brązu odlew popiersia w podstawie posiada napis:
D. CZACHOWSKI

   Na awersie sztandaru, na czerwonym tle wyhaftowany jest biały orzeł ze złotą koroną oraz napis:
III LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE / W RADOMIU / IM. DIONIZEGO CZACHOWSKIEGO


góra strony

---

8. Mauzoleum D. Czachowskiego

   U zbiegu ulic Malczewskiego i Wernera, na dawnym placu rosyjskich koszar Mohylewskiego Pułku Piechoty, zostało utworzone monumentalne
MAUZOLEUM CZACHOWSKIEGO.

   W centralnym miejscu ustawiono sarkofag wykonany z płyt różowego granitu. Na bocznej płaszczyźnie sarkofagu znajduje się napis:
Ś. P. / DYONIZY CZACHOWSKI / PUŁKOWNIK W POWSTANIU STYCZNIOWYM / WOJEWODA WOJSKOWY SANDOMIERSKI / URODZONY 5 KWIETNIA 1810 ROKU / POLEGŁ NA POLU CHWAŁY / DNIA 6 LISTOPADA 1863 ROKU / POD JAWOREM SOLECKIM


   Za sarkofagiem, na ścianie, zamocowano dwie okolicznościowe tablice.

   Na górnej tablicy zawarto napisy:
1863 - 1963 / ZBURZONY PRZEZ / HITLEROWSKIEGO OKUPANTA / POMNIK / PŁK. CZACHOWSKIEGO / W 100 - NĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI / ODBUDOWAŁO / SPOŁECZEŃSTWO M. RADOMIA

   Na drugiej tablicy napis:
KU CHWALE I CZCI BOHATERA / 72 PUŁK PIECHOTY SIŁ ZBROJNYCH / ODRODZONEJ RZECZPOSPOLITEJ / OTRZYMAŁ NAZWĘ JEGO IMIENIA


   W górnej części mauzoleum, na czterech tablicach - skierowanych w cztery strony świata, przedstawiono szlak bojowy bohatera:

1) SUCHEDNIÓW - PARSZÓW / WĄCHOCK - ŚW. KRZYŻ

2) MAŁOGOSZCZ - PIESKOWA / SKAŁA - GROCHOWISKA

3) RZECZNIÓW - BIAŁOBRZEGI / JURKOWICE - JAWOR SOLECKI

4) STEFANKÓW - LEMIESZE / JEZIORKI - BORIA

   Na tylnej części Mauzoleum umieszczono dodatkową tablicę informacyjną:
Z INICJATYWY ks. J. WIŚNIEWSKIEGO / STARANIEM POL. TOW. KRAJOZNAWCZEGO / I KOMITETU BUDOWY ORAZ OFIARNOŚCIĄ / WOJSKA I SPOŁECZEŃSTWA / POMNIK TEN WZNIESIONO / KU CHWALE BOHATERA / PROCHY JEGO PRZENIESIONO / Z BUKÓWNA I ZŁOŻONO DN. 6.XI.1938 R / W RADOMIU W 75 LETNIĄ ROCZNICĘ / BOHATERSKIEGO ZGONU


   Mauzoleum, wybudowane w latach 1936 - 1938, pierwotnie usytuowane było przed kościołem bernardynów. Spoczęły tam, w marmurowym sarkofagu, szczątki D. Czachowskiego przeniesione z cmentarza w Bukównie.

   Wiosną 1940 roku Niemcy zburzyli mauzoleum. Udało się zachować w metalowej trumience prochy D. Czachowskiego w podziemiach kościoła bernardynów. Ocalały też elementy mauzoleum, które wykorzystano przy odbudowie mauzoleum w nowym miejscu.

  W pierwotnej wersji (rok 1938) na szczycie mauzoleum znajdował się krzyż. Przy odbudowie - pomnik został zwieńczony orłem wykonanym z betonu. Szybko jednak, ze względu na zachodzącą erozję betonu, został wykonany odlew orła z brązu i umieszczono go w rocznicę śmierci D. Czachowskiego - w dniu 6 listopada 1965 roku.

   Obecnie w sarkofagu jest urna z ziemią z miejsc walki radomskiego 72 pp. z września 1939 r. oraz lat okupacji. Prochy D. Czachowskiego przechowywane są w sarkofagu w kościele bernardynów.

góra strony

Dionizy Czachowski (1810 - 1863) urodził się 5 kwietnia 1810 roku w Niedabylu k/ Białobrzegów, gdzie jego ojciec był właścicielem (lub dzierżawcą) majątku. Po dzieciństwie i młodzieńczych latach w woj. sandomierskim (Niedabyl, Bukówno, Gutów, Czarnocin, nauka w Gimnazjum Pijarów w Radomiu, Dąbrówka Nagórna) wyjeżdża z żoną do krewnych na Ukrainę.

   Około roku 1860, już jako wdowiec i ojciec siedmiorga dzieci (w wieku 12 - 27 lat) powraca w rodzinne strony. W okresie przedpowstaniowym jako delegat woj. sandomierskiego (na zdjęciu - z dużą kokardą) występuje 2 marca 1861 roku na głośnym pogrzebie pięciu poległych w patriotycznej manifestacji w Warszawie.

   Był jednym z najdzielniejszych dowódców w powstaniu styczniowym. Początkowo walczył pod komendą Langiewicza pod Suchedniowem, Wąchockiem, Staszowem, Małogoszczem, Pieskową Skałą, Chrobrzem, Grochowiskami. Był jedynym dowódcą, który nie uległ panice po upadku dyktatora. Podjął dalszą walkę na terenie sandomierskiego.

   Od 14 kwietnia 1863 został mianowany pułkownikiem i naczelnikiem wojennym woj. sandomierskiego, powołał pod swe rozkazy wszystkie oddziały operujące na tym terenie i stoczył szereg bitew: pod Stefankowem, Borią, Jeziorkiem, Smardzewem, Bukownem, Rusinowem, Niekłaniem, Bobrzą. Gdy został rozproszony pod Ratajami, rozpuścił oddział, a sam wyjechał do Galicji na odpoczynek.

   W październiku 1863 roku został mianowany generałem, znów wkroczył z nowymi siłami, które jednak zostały rozbite w bitwach pod Rybnicą i Jurkowicami. Sam D. Czachowski poniósł ostateczną porażkę w bitwie pod Jaworem Soleckim (6 listopada 1863 r.), w której zginął.

   Zwłoki D. Czachowskiego Rosjanie w triumfie powieżli do Radomia. Kilka dni później wydano je rodzinie z rozkazem pochowania poza Radomiem. Zezwolono na cichy pogrzeb (odbył się w nocy, przy udziale tylko trzech osób) na cmentarzu wiejskim w Bukównie, gdzie już wcześniej była pochowana siostra Dionizego.

   W r. 1937 zwłoki D. Czachowskiego przewieziono uroczyście do Radomia.

góra strony

---

9. Tablica Walerego Przyborowskiego

   W centrum Radomia, na ul. Reja, znajduje się tablica upamiętniająca powstańca 1863 roku - Walerego Przyborowskiego. Na ścianie budynku nr 4, umieszczona marmurowa tablica:
TU ŻYŁ I TWORZYŁ LITERAT I HISTORYK / WALERY PRZYBOROWSKI / 1815   1913

Walery Przyborowski (ps. literacki Zygmunt Lucjan Sulima) urodził się 27 listopada 1845 roku w Domaszowicach pod Kielcami. Uczył się w gimnazjum kieleckim, następnie w gimnazjum radomskim.
   Do powstania styczniowego poszedł z gimnazjum radomskiego. Jak to później opisał w Pamiętniku ..., (wprowadzając w nim pewne zmiany, które miały go zakonspirować przed władzami rosyjskimi):
... Jako chłopak 20-letni, żywego temperamentu, gorącej wyobraźni - nic dziwnego, że dałem się porwać ogólnemu prądowi, i w początkach lutego wyjechałem z Warszawy celem połączenia się z jednym z formujących się oddziałów w głębi niedostępnych puszcz, wśród mrozów i zasp śniegowych. ...

   Służył w oddziale M. Langiewicza, bierze m.in. udział w bitwie w Małogoszczu i na Grochowiskach, później walczył pod komendą Z. Chmieleńskiego.
   Do Radomia powrócił dopiero w roku 1900. Pracował wówczas jako nauczyciel historii i literatury. Był autorem popularnych powieści historycznych dla młodzieży oraz opracowań historycznych dotyczących okresu powstania styczniowego (Dzieje 1863 roku; Historya dwóch lat; Ostatnie chwile powstania styczniowego). W Pamiętnikach powstańca z 1863 i 1864 roku pisał:
... Będąc uczestnikiem zbrojnego powstania w 1863 r. i włócząc się po kraju z różnymi oddziałami przez ciąg piętnastu miesięcy, spisałem z całą sumiennością i rzetelną prawdą te wypadki, w których brałem udział, na które patrzałem własnymi oczyma, lub o których miałem dokładne wiadomości ...

   Do przedstawianych zdarzeń okresu przedpowstaniowego oraz przebiegu powstania styczniowego odnosił się jednak bardzo krytycznie. Dlatego w liście 14.XI.1907 r. pisanym przez J.K. Janowskiego, członka Rządu Narodowego, do W. Przyborowskiego, znajduje się uwaga: ... do Pana X.Y.Z., autora "Historii dwóch lat", Że skorzystam, by Szanownemu autorowi, obok wdzięczności za tak obszerną pracę o tej epoce, wyrazić głęboki żal za jej koloryt i tendencje ...
   Zmarł w Warszawie 13 marca 1913 roku.

   Z dokumentów radomskiego Koła Weteranów 1863 roku (AP Radom, zesp. 369) wynika, że w Radomiu w latach dwudziestych mieszkała Józefa Przyborowska, z domu Sokołowska, ur. 2 kwietnia 1870 r. ... żona po śp. Walerym Przyborowskim ppor. wraz z synem Walerym ur. 25 czerwca 1907 r. Kpt. J. Wojdacki ujmował ją w Wykazie weteranów 1863 i ich rodzin mających prawo do otrzymywania racji żywnościowej, opału, światła (np. wykaz z grudnia 1921). Został również wprowadzony został wprowadzony do IMIENNEGO WYKAZU WETERANÓW POWSTAŃ NARODOWYCH 1831, 1848 I 1863 ROKU (DP 10/1921, poz. 1839).

   W 80 rocznicę urodzin, w roku 1925 na ścianie budynku przy ul. Reja 4 umieszczono tablicę upamiętniającą miejsce zamieszkania i twórczej pracy Walerego Przyborowskiego w Radomiu. Obecna tablica została wmurowana w dniu 12 maja 1970 roku - w 125 rocznicę urodzin pisarza i historyka.


góra strony

---

10. Tablica Emila Gosławskiego

   W holu wejściowym głównego budynku Radomskiego Szpitala Specjalistycznego im. dr Tytusa Chałubińskiego przy ul. Tochtermana 1 w Radomiu znajduje się grupa tablic upamiętniających wybitnych radomskich lekarzy związanych z historią miejskiego szpitala.

   Znajduje się tu tablica dr Emila Gosławskiego, wieloletniego ordynatora dawnego szpitala św. Kazimierza. Na marmurowej tablicy znajduje się napis:
Ś. P. / EMIL GOSŁAWSKI / DOKTÓR MEDYCYNY / UR. 23 GRUDNIA 1819. / ZM. 20 KWIETNIA 1880. / ORDYNATOR SZPITALA S^GO KAZIMIERZA / OD 1856 DO 1880.

   Pierwotnie tablica ta umieszczona była w kaplicy szpitalnej dawnego szpitala św. Kazimierza, przy ul. Chałubińskiego. W roku 2005 tablicę przeniesiono i wmurowano w ścianę. w obecnym miejscu.

   Notkę biograficzną ordynatora E. Gosławskiego, związanego z wydarzeniami 1863 roku w Radomiu, przedstawiono przy omawianiu zachowanej jego mogiły na radomskim cmentarzu.


góra strony

---

11. Pomnik na Cmentarzu Żydowskim


   Na Cmentarzu Żydowskim, położonym na obrzeżu miasta, przy ul. Towarowej, znajduje się pomnik upamiętniający bojowników żydowskich walczących o niepodległość Polski.

   Od bramy wejściowej w dwóch równoległych rzędach ustawione są macewy tworząc aleją, której zamknięciem jest płyta nagrobna z czarnego granitu, postawiona na postumencie wykonanym z płyt granitowych. Na płycie, pod wykutą gwiazdą Dawida i napisem w języku hebrajskim (jedna linijka tekstu), wyryto napis w języku polskim:
MENDEL BOJMAN S. ABRAMA            SZLAMA KIRSZENBLAT S. LEJZORA /
MOSZEK FRYDMAN S. BENIAMINA /
ARON RUDMAN ... (5 nazwisk)
SAMSON IZRAEL ... (32 nazwiska)




   Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego w Radomiu, który działa od r. 1989, uporządkował teren zdewastowanej żydowskiej nekropolii, wybudowano ohel, postawiono szereg macew i wykonano pomnik upamiętniający udział Żydów w walkach o niepodległość Polski.


   Brama wejściowa kirkutu jest zamknięta - klucz udostępniany jest w nieodległym, najbliższym domu (ul. Twarda nr 13).





Uzupełniono 18.04.2009 r.

---

   Pozostałe obiekty radomskie, znajdujące się na terenie cmentarza przy ul Limanowskiego, przedstawiono w wydzielonych dwóch plikach: Radom - cmentarz

---

góra strony