Opis zmieniono i uzupełniono w grudniu 2009 r. Bogaty
materiał dot. Zawiercia opublikowano w pracy: Powiat
Zawierciański w Powstaniu Styczniowym 1863-1864.
1. Mogiła powstańców 1863 r. przy ul. Paderewskiego.
Pomnik na mogile powstańców 1863 r. - stan w 2004 r.
W dzielnicy Wydra Zielona, przy ul. Paderewskiego (droga krajowa nr 78), na skraju lasku, po lewej stronie szosy, tuż przed rozwidleniem się dróg do Kielc i do Ogrodzieńca, znajduje się pomnik na mogile zbiorowej powstańców styczniowych 1863 r.
Od szosy asfaltowa dróżka po kilkunastu metrach doprowadza do pomnika. Na betonowej płycie wykonano kamienny mur, w którym znajduje się przelotowy otwór o zarysie tarczy herbowej. Na zwieńczeniu muru zamocowano trzy stalowe rurkowe maszty na flagi. Obrzeże mogiły wygrodzone rurkami stalowymi na słupkach.
Mogiła jest uwzględniona w EWIDENCJI MIEJSC PAMIĘCI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO (MIASTO ZAWIERCIE, poz. 48/05) - ale na pomniku nie była umieszczona żadna tablica intencyjna lub informacyjna (stan w 2004 r.).
Obecnie w wystroju pomnika - zbiorowej mogiły powstańców w Zawierciu nastąpiły korzystne zmiany. W istniejący pomnik został wkomponowany krzyż wykonany z czarnego granitu. Dodatkowo u podnóża pomnika została zamocowana płyta granitowa z wyrytym napisem:
GRÓB / POWSTAŃCÓW / 1863
Dzięki tym działaniom dotychczasowy bezimienny pomnik uzyskał podstawową informację dla przechodniów. Aktualny wygląd pomnika (w roku 2009) przedstawiono na zdjęciu.
Widok pomnika powstańców 1863 r. po wprowadzonych zmianach (stan w 2009 r.)
Zawiercie, znajdujące się w pobliżu granicy z Prusami i Austrią i położone przy linii kolejowej, znajdowało się na drodze przerzutu broni i amunicji z Prus do Królestwa Polskiego, co miało istotne znaczenie dla przebiegu powstania. Dlatego, jak podaje R. Szwed (Powstanie Styczniowe w Zagłębiu Dąbrowskim) stacjonowała tu jedna rota rosyjskiej piechoty oraz 6 - 12 kozaków.
W rejonie Zawiercia, Łaz, Sosnowca, Dąbrowy Górniczej w okresie od lutego do maja 1863 r. kilkakrotnie dochodziło do potyczek oddziałów powstańczych. W dniu 1 marca 1863 r, było starcie powstańców w Żarkach. W drugiej połowie marca w tym rejonie walczył oddział płk. Teodora Cieszkowskiego. Pomiędzy Zawierciem i Łazami zniszczył trzy mosty kolejowe, pozrywał linię telegraficzną i uszkodził tory. Zostały wysłane za nim kolumny wojsk rosyjskich: z Częstochowy pod dowództwem mjr. Leo, z Olkusza prowadził kolumnę wojsk ks. Szachowski, dodatkowo jeszcze na Cieszkowskiego wyruszyła z Częstochowy następna kolumna wojsk pod dowództwem ks. Bagrationa. W dniu 22 marca oddziały mjr. Leo napotkały pod Kuźnicą Masłońską założony przez Cieszkowskiego obóz powstańczy. Cieszkowski ze stratami wycofał się w kierunku Siewierza, a następnie zagrożony otoczeniem przez znaczne siły rosyjskie, przemieścił się do woj. kaliskiego. Nieco później, pod koniec kwietnia 1863 r., przez Zawiercie przechodzi oddział powstańczy Mossakowskiego, kierując się w rejon Żarek i Jaworznika.
Brak było jednoznacznej informacji kiedy to, i w jakich okolicznościach, powstała zbiorowa mogiła powstańców 1863 roku w Zawierciu.
Informacje przekazane przez Zdzisława Kluźniaka, zawierciańskiego regionalistę, jednoznacznie wskazują, że w mogile spoczywają szczątki powstańców poległych w potyczce pod Kuźnicą Masłońską. W wyniku walk w dniu 22 marca, wg. źródeł polskich, zginęło 7 powstańców (źródła rosyjskie podawały, że w starciu pod stacją Łazy i w Rokitnickim lesie miało zginąć 120 powstańców !!!). Mogiła powstańców znajdowała się w pobliżu torów kolejowych Zawiercie - Łazy, w okolicy Kuźnicy Masłońskiej i Kazimierówki.
Po upływie 110 - lat, w tym terenie nastąpiły wyraźne zmiany - przystąpiono do znacznej rozbudowy torowisk kolejowych pomiędzy Zawierciem i Łazami. Wystąpiła konieczność likwidacji zachowanej zbiorowej mogiły powstańców 1863 r. W tej sytuacji w roku 1973 działacze ZBOWiDu z Zawiercia, w uzgodnieniu z władzami administracyjnymi, przeprowadzili ekshumację szczątków powstańców do Zawiercia, na obecne miejsce (określane jako Wydra Zielona), gdzie urządzono grób powstańców. Nieco później powstał istniejący pomnik powstańców 1863 r. Utworzona mogiła została wprowadzona do EWIDENCJI MIEJSC PAMIĘCI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO (MIASTO ZAWIERCIE). Przedstawione działania znajdują potwierdzenie w zachowanym Archiwum ZBOWiDu z lat 70-tych XX w. i w relacjach uczestników tych zdarzeń.
Opis zmieniono i uzupełniono w grudniu 2009 r.
korzystając z informacji przekazanych przez
Zdzisława Kluźniaka z Zawiercia
Pomnik na mogile powstańców 1863 r. - stan w lipcu 2014 r.
góra strony
Powstańcza mogiła przy ul. Reja
Mogiła powstańców 1863 r. przy ul. Reja - stan w 2009 r.
Ponieważ mogiła usytuowana przy obrzeżu Zawiercia, znajduje się na terenie miejscowości Fugasówka gm. Ogrodzieniec, w m-cu lutym 2010 r. wprowadzono do niniejszej prezentacji nowe hasło: FUGASÓWKA, gdzie grób powstańców 1863 r. jest obecnie przedstawiony.
góra strony
2. Krzyż powstańców 1863 r. przy ul. 11 Listopada.
Krzyż powstańców 1863 r. przy ul. 11 Listopada - stan z maja 2014 r.
Na ul. 11 Listopada, w pobliżu Gimnazjum nr 1 w Zawierciu, w okresie 150. rocznicy powstania styczniowego, został odnowiony drewniany krzyż, wzmocniony metalowymi kształtownikami. Na krzyżu zamocowano dwie tabliczki:
- pierwsza tabliczka:
1863 / PTTK ZAWIERCIE
- druga tabliczka:
Data / 1863 / wyryta była na dwóch / poprzednich krzyżach
Informację o krzyżu podaje Maciej Świderski ([w:] Praca zbiorowa Powiat Zawierciański w Powstaniu Styczniowym 1863 - 1864, Zawiercie 2013, str. 14 i 163).
Na podstawie przedstawionej tam relacji Janusza Kasprzyckiego, wnuka Pawła Kasprzyckiego, uczestnika powstania styczniowego, dowiadujemy się, że krzyż został postawiony na mogile trzech powstańców poległych w potyczce pod Mrzygłodem w marcu 1863 r. Jeden z powstańców nazywał się Stanisław Wójcik. P. Kasprzycki był przy pogrzebie tych powstańców.
Obecny, trzeci już krzyż zawiera, jak poprzednie, datę 1863. Przy ostatnich pracach, krzyż został przestawiony w bezpośrednie sąsiedztwo ulicy.
Przeprowadzenie uroczystości rocznicowych w marcu 2013 r. z udziałem mieszkańców oraz młodzieży Gimnazjum nr 1 - pozwoli na wprowadzenie do pamięci historii zapomnianego krzyża powstańczego przy ul. 11 Listopada.
Tabliczki na krzyżu z 1863 r. przy ul. 11 Listopada - stan w 2014 r.
Wprowadzono w maju 2014 r.
góra strony
RZYMSKOKATOLICKI CMENTARZ PARAFIALNY
Materiał wprowadzony z pomocą Zdzisława Kluźniaka z Zawiercia.
3. Mogiła - Teofil Żytkowski
Mogiła Teofila Żytkowskiego, weterana 1863 r.
- stan w 2014 r. (z tabliczką informacyjną).
Od ul. Cmentarnej wchodzimy pierwszą bramą (od strony zach.) i kierujemy się aleją w prawo (na zach.). Po lewej stronie alei, już blisko ogrodzenia cmentarza, tuż przed drugą aleją poprzeczną, w pierwszym rzędzie mogił, znajduje się grobowiec lastryko z napisem:
GRÓB RODZINY WYRWASÓW
Po prawej stronie płyty nagrobnej, wykonano w lastryko napis:
† / Ś. P. / TEOFIL ŻYTKOWSKI / POWSTANIEC z 1863 r. / ŻYŁ LAT 75 / ZM. DN. 15.9.1916 r.
W środkowej części płyty nagrobnej występują nazwiska: WYRWAS i STOLARSKA, po lewej stronie - ELŻBIETA ŻYTKOWSKA.
Nagrobek na mogile Teofila Żytkowskiego, weterana 1863 r.
Teofil Żytkowski urodził się ok. r. 1841, mieszkał w rejonie Zawiercia. Skąpy jest obecny zasób informacji o jego udziale w powstaniu styczniowym 1863 r. Po upadku powstania ukrywał się na plebanii u księdza, w okolicach Koziegłowów k/ Zawiercia. Wskutek donosu został jednak aresztowany przez władze carskie. Za czynny udział w powstaniu został skazany na Syberię na lat 25. Jest wyszczególniony w wykazie zesłańców z Królestwa Polskiego po powstaniu styczniowym 1863 - na liście opracowanej przez Z. Strzyżewską (str. 156, poz. 103) w oparciu o zasoby archiwalne AGAD.
Podczas pobytu na zesłaniu poznał córkę popa, z którą się ożenił. A gdy po kilku latach został wdowcem, ożenił się z następną córką popa, z którą miał dwie córki. Po odbyciu kary wyruszył w drogę powrotną z Sybiru do Królestwa. W tej drodze rodzinę spotkała tragedia: przepływali przez Bajkał, żona Teofila, która była w ciąży, urodziła trzecią córkę, ale podczas porodu zmarła. Jej ciało zostało wyrzucone do Bajkału. Z trójką dzieci dotarł do Warszawy. Tu niemowlę oddał na wychowanie do nieznanej rodziny. Ze starszymi córkami powrócił do Zawiercia, gdzie był szewcem. Wstąpił w następny związek małżeński z Elżbietą, z domu Kopeć, z którą miał jeszcze siedmioro dzieci. Nie doczekał niepodległej Polski - zmarł w wieku 75 lat, w dniu 15.9.1916 r.
Jego wnuki i prawnuki mieszkają obecnie w Zawierciu, Rzeeszowie, Dąbrowie Górniczej i w Warszawie. Weteran powstania styczniowego - sybirak Teofil Żytkowski pochowany jest na cmentarzu w Zawierciu w grobowcu piłsudczyka - uczestnika bitwy Warszawskiej, Stanisława Wyrwasa, który był mężem jego wnuczki.
Uzupełniono w czerwcu 2010 r. na podstawie
rodzinnych przekazów, które przekazała Jadwiga
Wyrwa-Maya, prawnuczka Teofila Żytkowskiego.
góra strony
4. Mogiła - Maciej Opatowicz
Mogiła Macieja Opatowicza, weterana 1863 r.
Od bramy cmentarnej kierujemy się aleją na wprost (kier. płd.) i dochodzimy do głównej alei prowadzącej do cmentarnej kaplicy (w lewo, kier. wsch.). Na środku tej alei postawiony jest okazały nagrobny pomnik kamienny ks. Franciszka Zientary. Idziemy aleją za pomnik (kier. płd.) i po 30 m., po lewej stronie, w pierwszym rzędzie mogił, znajduje się katakumba wykonana z ciemnego granitu. Przed mogiłą została umieszczona tabliczka wskazująca na grób powstańca styczniowego.
Na czarnej płycie granitowej, postawionej na zwieńczeniu grobu, po lewej stronie, znajduje się wyryty napis:
MACIEJ OPATOWICZ / POWSTANIEC Z 1863 / ŻYŁ LAT 75 / ZM. 11.10.1918
Po prawej stronie płyty nagrobnej upamiętnieni są CZESŁAW i ANNA MYGA.
Płyta nagrobna na mogile Macieja Opatowicza.
Zasób informacji biograficznych jest niewielki: Maciej Opatowicz urodził się w r. 1844 w Piotrkowicach (pow. Stopnicki), brał udział w powstaniu narodowym 1863 roku. W wieku 75 lat zmarł 11 paździenika 1918 roku.
góra strony
5. Mogiła - Franciszek Kawecki
Mogiła Franciszka Kaweckiego.
Od mogiły M. Opatowicza wracamy do pomnika ks. Franciszka Zientary i główną aleją udajemy się w kierunku widocznej kaplicy cmentarnej. Po lewej stronie alei, po ok. 50 m, znajduje się mało czytelny kamienny pomnik nagrobny Tomasza Kaweckiego, który jest połączony z nowym nagrobkiem Kucharskich i Myszkowskich. Znakomicie ułatwia odnalezienie mogiły postawiona obecnie tabliczka informacyjna.
Stara część nagrobka, zwieńczona kamiennym krzyżem, wykonana jest z trzech powstawionych na sobie, bloków skalnych, na których uformowano tablice memoratywne. Na środkowym bloku został wykuty napis:
† / Ś. P. / FRANCISZEK KAWECKI / WETERAN 1863 R. / ZM. D. 28/III 1918 R. / PRZEŻYWSZY LAT 76 / PROSI O ZDROWAŚ / MARJA
Po prawej stronie, w nowej części mogiły, znajdują się tablice upamiętniające zmarłych Kucharskich i Myszkowskich.
Tablica nagrobna Franciszka Kaweckiego.
Franciszek Kawecki, jak podaje Z. Kluźniak ([w;]
Powiat Zawierciański w Powstaniu Styczniowym 1863 - 1864) syn Tomasza i Anny z Szczerkowskich, urodził się w Warszawie ok. r. 1842. Zmarł w Zawierciu 28 marca 1918 r. Ożenił się z Ludwiką z Dębowskich. Brak informacji o jego udziale w powstaniu, potwierdzeniem udziału jest napis na nagrobku.
Tablica nagrobna na mogile Franciszka Kaweckiego.
góra strony
6. Mogiła - Aleksander Słomka
Na cmentarzu parafialnym w Zawierciu znajduje się mogiła Aleksandra Słomki, uczestnika powstania styczniowego 1863 r. Na nagrobku, zwieńczonym betonowym krzyżem, znajduje się biała tablica emaliowana z napisem:
MARIA / ur. 25.9.1887 r. - zm. 11.5.1918 r. / ALEKSANDER / ur. 27.3.1842 r. - zm. 8.8.1918 r. / BOJOWNIK - WOLNOŚCI / WETERAN / POWSTANIA - NARODOWEGO / - 1863 r. - /
Na tablicy nagrobnej, w układzie pionowym, umieszczono nazwisko zmarłych:
SŁOMKA
Dojście: od mogiły M. Opatowicza główną aleją udajemy się w kierunku widocznej kaplicy cmentarnej. Dochodzimy do poprzecznej alei, gdzie na narożniku, po prawej jest mogiła z nazwiskiem: PIASECKI; SZCZEŚNIAK, a dalej okazały grobowiec ROŻYŃSKICH. Skręcamy w prawo, i za 10 mogiłą, po prawej stronie, w drugim rzędzie, znajduje się grób weterana A. Słomki
W roku 2013 Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej przeprowadziło skuteczną akcję informacyjną: wszystkie znane mogiły powstańców styczniowych na cmentarzu parafialnym w Zawierciu otrzymały jednolite, dobrze zauważalne, tabliczki z następującym tekstem:
GRÓB POWSTAŃCA / STYCZNIOWEGO / 1863 / W 150 ROCZNICĘ WYBUCHU / POWSTANIA STYCZNIOWEGO
Ułatwiają one odszukanie mogił powstańczych, zaś dla mieszkańców, odwiedzających cmentarz - stanowią impuls, do zainteresowania się istniejącą mogiłą.
Skromny jest obecnie zasób informacji biograficznych o Aleksandrze Słomce, uczestniku powstania styczniowego. Wiemy, że urodził się 27 marca 1842 r. Brak informacji gdzie i jak uczestniczył w powstaniu narodowym 1863 r.
Zmarł dnia 8 sierpnia 1918 r. Wdowa, Aniela, otrzymywała należną rentę po zmarłym weteranie 1863 roku. Pochowana w tej mogile Maria (1887 - 1918) była córką Aleksandra.
Fotografia, udostępniona przez Z. Kluźniaka, przedstawia grupę działaczy PTTK Zawiercie przy mogile Aleksandra Słomki, podczas dorocznego obchodu mogił uczestników walk narodowo - wyzwoleńczych na miejscowym cmentarzu.
Kromołów , który od roku 1975 został włączony do miasta Zawiercie, w niniejszej prezentacji ujmowany jest jako wyodrębniona miejscowość.
góra strony
ostatnia aktualizacja:
27-12-2014 , 02:38
