ŚWIĘTY KRZYŻ

W sierpniu 2013 r. zmieniono
redakcję hasła ŚWIĘTY KRZYŻ

1. Pozostałości kopca A. Czartoryskiego z 1861 r.

   U podnóża Klasztoru Świętego Krzyża, na wsch. skraju polany, przy znakowanym szlaku turystycznym do Nowej Słupi, zachowane są fragmenty kamiennego kręgu podstawy kopca, który był usypany podczas wielotysięcznej patriotycznej manifestacji podczas odpustu na Świętym Krzyżu w dniu 14 września 1861 r.

   Po upadku powstania listopadowego książe Adam Jerzy Czartoryski (14.I.1770 - 15.VII.1861), Prezes Rządu Narodowego udał się na emigrację. Po drodze, wraz z grupą oficerów, odwiedził Święty Krzyż. Miał tu ważne przemówienie polityczne, a następnie udał się na najwyższy balkon wieży kościelnej, aby ostatni raz popatrzeć na ziemię ojczystą. Oficerowie szablami mieli wówczas wyryć w wieży napis: Z tej wysokości wznosimy prośby do Boga za ginącą Ojczyznę. Wydarzenie to szerokim echem odbiło się wśród miejscowej ludności i pozostało w ich pamięci.

   W lipcu 1861 r. we Francji zmarł książe Adam Jerzy Czartoryski, przywódca stronnictwa konserwatywnego Hôtel Lambert. Na terenie Królestwa Polskiego, na fali wzrastających manifestacji religijno-patriotycznych, odbywały się liczne nabożeństwa w intencji zmarłego. Również taka msza, z udziałem okolicznych mieszkańców, została odprawiona w m-cu sierpniu 1861 r. na Świętym Krzyżu.

   Władysław Zapałowski, zamieszkały w majątku Szeligi, pod Kunowem, tak opisuje wydarzenia na Świętym Krzyżu (Pamiętniki z roku 1863 - 1870):

... Odbyło się także nabożeństwo i na Św. Krzyżu, zebranie było liczne, ale po większej części złożone z obywatelstwa blizkiej okolicy. Naprędce, bez przygotowania postanowiono postawić figurę pamiątkową. Na ten cel zrąbaliśmy duże drzewo, nie zdejmując kory, zrobiliśmy krzyż, który na swych barkach zanieśliśmy i postawiliśmy w oznaczonym miejscu.

   Po nabożeństwie zebrawszy się u przełożonego klasztoru ks. Kotkowskiego, kanonika i proboszcza z Ćmielowa uradziliśmy, aby 14 września, jako w dzień Podwyższenia Krzyża Świętego, a w którym to dniu odbywa się zawsze odpust, postawić kosztem zebranych kamienny pomnik. A jak wiadomo znającym miejscowość - że to dość trudne zadanie, z powodu złych i górzystych dróg.

   Jednak z całą energią wzięliśmy się do wykonania podjętego zamiaru. Konie ze wszystkich okolicznych folwarków na ten cel były użyte, jeden z obywateli Rusocki z Grzegorzowic, energicznie zabrał się do pracy i na dzień oznaczony wszystko było gotowe.

   Krzyż drewniany zamurowany został kamieniem miejscowym w ten sposób, że powstał ogromny kopiec, w miniaturze podobny do kopca Kościuszki pod Krakowem, wysoki mniej więcej stóp 70. Na szczycie umieszczony został krzyż żelazny, z napisami i emblematami.

(z opisu wynika, że wykonany kamienny kopiec miał wysokość ok. 15 - 20 m !)

Na odpust w dniu 14 wrzesnia 1861 roku szły pielgrzymki z całego terenu świętokrzyskiego. Około 30 tys. osób zgromadziło się wokół kościoła na Świętym Krzyżu. Była tam również Jadwiga Prendowska, która też opisywała uroczystości (Moje wspomnienia):

... W tymże roku doroczny odpust 14 września na Świętym Krzyżu obchodzony był wspaniale. Na kilka dni przed uroczystością kompanie z najwięcej oddalonych stron kraju płynęły wszystkimi drogami, jak wezbrane potoki, nucąc pieśni religijno-patriotyczne. ...
Rano udaliśmy się na górę rojącą się różnobarwnym tłumem ludu.
... ulokowaliśmy się koło kopca, aby widzieć uroczystość poświęcenia. Wspaniały to był pomnik, wzniesiony na płaszczyźnie, u stóp ostatniego stromego wzgórza, na którym kościół stoi; zmurowany z ciosanego kamienia w kształt ostrokrętu, na szczycie ogromny krzyż żelazny z odpowiednim napisem dla poległych. I kopiec, i krzyż obwieszony wieńcami liści dębowych.

Na wieży powiewał olbrzymi sztandar z Orłem, tak wielki, że z dołu gołym okiem dojrzeć go można było; ...

Nieporównanie imponującą była uroczystość poświęcenia pomnika. Z kościoła wyszedł orszak z biskupem na czele, w otoczeniu paruset księży w pontyfikalnych ubiorach, mnóstwo chorągwi, świateł, kwiatów, śpiewy pełne powagi, uroczyste błogosławieństwo pasterskie udzielone kornie pochylającym się głowom. Pod błękitnym niebem, z prowizorycznych ambon księża głosili mowy pełne zapału, wzywające do ofiar i bezgranicznego poświęcenia dla ojczyzny, a lud modlił się, korzył i płakał. ...

   Zgromadzony lud śpiewał wersję pieśni z r. 1816 Alojzego Felińskiego "Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego ..." uaktualnioną do nowej sytuacji:

     BOŻE, COŚ POLSKĘ
   ...
   Gdy naród polski dzisiaj we łzach tonie,
   Za naszych braci poległych błagamy,
   Cierniem męczeństwa uwieńczy i skronie,
   A nam wolności otworzyli bramy.
      Przed Twe ołtarze zanosim błaganie,
      Ojczyznę, wolność racz nam wrócić Panie

   Niedawnoś wolność zabrał z polskiej ziemi,
   I łez krwi naszej popłynęły rzeki,
   Jakże to musi być okropnie z temi,
   Którym Ojczyznę zabierasz na wieki
      Przed Twe ołtarze zanosim błaganie,
      Ojczyznę, wolność racz nam wrócić Panie
      ...

(ze zbioru: Byleś Polsko wolną była)

Kolejne duże zgromadzenia religijno-patriotyczne odbyło się podczas wrześniowego odpustu na Świętym Krzyżu w roku 1862.

Rosjanie później kopiec zniszczyli. Prawdopodobnie kamienie rozbitego kopca wykorzystano do wymurowania pobliskiej groty z figurą Matki Boskiej.

Kamienny krąg podstawy kopca (który znajduje się na kamiennym wale kultowym, będącym zabytkiem archeologicznym), w okresie wiosenno-letnim, przy bujnej zieleni, jest mało zauważalny.

Są plany, aby podczas uroczystości 150. rocznicy powstania styczniowego, w rejonie kopca księcia Adama Czartoryskiego, umieścić stosowną tablicę pamiątkową.

góra strony

2. Tablica - 150 rocznica powstania styczniowego

W kruchcie kościoła Świętej Trójcy, podczas wojewódzkich uroczystości w dniu 15.IX.2013 r., będzie odsłonięta i poświęcona tablica upamiętniająca obchody 150 rocznicy powstania styczniowego.

Na tablicy z marmuru wyryto krzyż w koronie cierniowej i herb województwa świętokrzyskiego oraz umieszczono napis:

W HOŁDZIE BOHATEROM / POWSTANIA STYCZNIOWEGO / W 150. ROCZNICĘ WALK / O NIEPODLEGŁĄ POLSKĘ / MIESZKAŃCY WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO // Wielotysięczne manifestacje religijno - patriotyczne / na Świętym Krzyżu w 1861 i 1862 roku / stanowiły początek zrywu narodowowyzwoleńczego / w latach 1863 - 1864 // 15 WRZEŚNIA 2013 R. //

góra strony

   Święty Krzyż, który spełnił istotną rolę w okresie przedpowstaniowym poprzez te olbrzymie manifestacje religijno-patriotyczne, był również areną zbrojnych starć powstańczych. Po bojach w rejonie Wąchocka, płk. Marian Langiewicz kieruje się do Słupi Nowej oraz na Święty Krzyż. Stąd przekazuje:
RAPORT DO KOMITETU CENTRALNEGO      6 II 1863

Oddziały nasze powstańcze, zebrane w Wąchocku w wielkiej ilości, rozłożone zostały w różne powiatowe miasta, w których zaprowadziłem Rząd Narodowy. Nieprzyjaciele nasi, dowiedziawszy się o słabej załodze w Wąchocku, wyruszyli na miasto, skutkiem czego przymuszeni byliśmy opuścić to miejsce. A jakkolwiek w pierwszej chwili oddziały nasze rozproszyły się, dziś przecie prawie z tymi samymi siłami stoimy obozem część tylko mała haniebnie rozpierzchła się i dotąd nie stanęła w obozie.
Barbarzyńskie żołdactwo moskiewskie, gdziekolwiek weszło, zostawiło po sobie mord i spustoszenie. Wąchock spalony i wiele rodzin do ostatniej doprowadzone nędzy. Na Sieciechów, spokojne miasto, wśród nocy rozpite żołdactwo napadło, bezbronnych 9-ciu właścicieli miejskich zamordowało, jak również kobietę i dziecię. W Suchedniowie kilkadziesiąt domów spalono, a karczmarza i jego żonę przy największych zniewagach i pastwieniu się zamordowano.
Wszelkie zarzucane nam okrucieństwa ze strony Moskwy, a opisywane w gazetach rządowych, są bezczelnymi kłamstwami nie mającymi nawet cienia prawdy.
To straszne barbarzyństwo spełniane z rozkazu rządu moskiewskiego na naszym narodzie niech się stanie pobudką dla Was, Rodacy, do stanowczego wystąpienia do walki dla położenia końca najazdowi.

Niniejszym wzywamy wszystkich, którzy dotąd nie powrócili do obozu, aby w ciągu 3 dni stanęli w szeregach; w przeciwnym razie dezerterami ogłoszeni i jako tacy wedle prawa wojennego sądzeni i karani zostaną.

Główna kwatera Święty Krzyż, dnia 6 lutego 1863

Naczelnik Wojskowy Województwa Sandomierskiego: M. Langiewicz

   Tutaj też, 9 lutego 1863 roku wydaje M. Langiewicz głośną ODEZWĘ DO SZLACHTY WOJEWÓDZTWA SANDOMIERSKIEGO, w której bardzo krytycznie odnosi się do postawy szlachty, która ... po zdradziecku nam przeszkadzała albo wręcz się sprzymierzała z moskiewskim najezdnikiem ...

   12 lutego wojska rosyjskie prowadzą uderzenia na oddziały Langiewicza na stokach Świętego Krzyża oraz na zabudowania klasztorne.

   W Pamiętnikach o powstaniu styczniowym Jan K. Janowski, członek Rządu Narodowego, który uczestniczył w walkach gen. M. Langiewicza na Św. Krzyżu w dniu 12 II 1863 r., przekazał taką relację:

... Nieprzyjaciel się cofnął. ... mieliśmy tylko dwóch rannych. Moskale musieli mieć około sześciesięciu zabitych i tyluż rannych. Rachunek ten nie jest przesadzonym, gdyż, jak później dowiedzieliśmy się, Moskale w trzech dołach w Hucie Starej pogrzebali swoich poległych, a kilkadziesiąt fur potrzebowali dla swych rannych
... strzelcy nasi w rannej bitwie pod Słupią byli ukryci w lesie, a Moskale w zupełnie otwartem polu; w południowej zaś walce około klasztoru nasi strzelali z poza murów i okien i to najlepsi strzelcy...

W tych walkach przy klasztorze uczestniczył Władysław Zawadzki, który podczas strzelaniny został ranny - ... tak się zakończył mój czynny udział w 9-godzinnej bitwie Śt.-Krzyskiej dnia 11. lutego 1863 roku we wtorek około godziny trzeciej po południu ... pisał w swoich Wspomnieniach z obozu Święto - Krzyskiego 1863 roku.

W bitwie Świętokrzyskiej ze strony naszej poległ tylko Aleksander Dobrycz (nie licząc zabitych w areszcie), mnie - kula pękająca zgruchotała kość prawego uda, porucznik Tuszewski został lekko ranny w rękę poniżej ramienia ...
Dopiero po oddaniu mnie kosynierom przekonałem się, że rana moja byłą ciężką. ... W czasie operacji straciłem przytomność a następnie zasnąłem i gdy w kilka godzin później obudziłem się ... nie siliłem się nawet na zdanie sobie sprawy z tego co zaszło. Ze stanu tego wyrwała mnie dopiero niespodziewana wizyta dwóch Polek, ubranych po zakonnemu ...
W kilka dni po tem ... dowiedziałem się, że była to pani Mazaraki i panna Jadwiga N. z Warszawy ... że po przebraniu się w suknie zakonne, podążyły na górę bocznymi ścieżkami przez śnieżne zaspy celem niesienia ulgi cierpiącym. ...

Z postacią Eleonory Mazaraki, o której wspomina tu W. Zawadzki, spotykamy się przy omawianiu rodziny Mazaraki w Wolicy.

Walki na Świętym Krzyżu są tematem obrazu Jerzego Pietrzakowskiego (1963), który jest eksponowany w klasztornym muzeum w Wąchocku.

Tematyka powstania styczniowego występuje na obrazach kieleckich artystów: Ryszarda i Stanisława Praussów. Prezentowana poniżej reprodukcja obrazu Ryszarda Praussa (1902 - 1955) Partia powstańcza na Św. Krzyżu rok 1863 znana jest obecnie tylko w widokówki, która znajduje się w zbiorach Archiwum Państwowefo w Kielcach, zespół 166 Radostowa (brak informacji o orginale obrazu).

Ryszard Prauss -"Partia powstańcza na Św. Krzyżu rok 1863"
Pocztówka w zbiorach AP Kielce, zesp. 166 Radostowa

Na Świętym Krzyżu bywał też gen. Józef Hauke-Bosak, który 28 października 1863 roku dotarł tu wraz z oddziałami Rębajły i Junoszy. Po noclegu w opustoszałym klasztorze, następnego dnia został osaczony przez przeważające oddziały rosyjskie pod Jeziorkiem. Powstańcy ponieśli wówczas znaczne straty.

góra strony

3. Tablica pamiątkowa

Na ścianie budynku klasztornego, w którym obecnie mieści się Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego, umieszczona jest pamiątkowa tablica. Nad wejściem do Muzeum tablica marmurowa zawiera napis:
WIĘZIONYM TORTUROWANYM I ZAMĘCZONYM / W TYCH MURACH NAJLEPSZYM SYNOM / NARODU POLSKIEGO / UCZESTNIKOM WALK POWSTANIA STYCZNIOWEGO / NIEUGIĘTYM BOJOWNIKOM POLSKIEGO / PROLETARIATU / - CZŁONKOM BOHATERSKIEGO K.P.P. / I RADZIECKIM JEŃCOM WOJENNYM / W 20 ROCZNICĘ POWSTANIA K.P.P. / SKŁADA HOŁD / SPOŁECZEŃSTWO KIELECCZYZNY / ŚWIĘTY KRZYŻ 1959 R.

góra strony

4. Mumia powstańca 1863 r.

W udostępnionej do zwiedzania krypcie grobowej kaplicy Oleśnickich, obok zmumifikowanych zwłok Jeremiego Wiśniowieckiego, jest trumna z przeszkloną górną pokrywą, przez którą widać zmumifikowane zwłoki.

Widoczna jest czaszka i piszczele. Pozostała część jest zakryta suknem. Na pokrywie trumny napis:
Powstaniec z 1863 r.

Uzupełnienie z lipca 2012 r.

Po przeprowadzonych pracach konserwatorskich - z krypty grobowej Oleśnickich została przeniesiona trumna ze zwłokami Jeremiego Wiśniowieckiego do podziemi kościoła Świętej Trójcy. Kaplica Oleśnickich służy obecnie tylko adoracji Relikwi Krzyża Świętego. Trumna ze zwłokami powstańca 1863 roku jest obecnie niedostępna do zwiedzania.

góra strony

5. Obozowisko powstańców 1863 r.

Obóz powstańców 1863 w lasach świętokrzyskich
- grafika w ówczesnej prasie zagranicznej .

Z rejonem Św. Krzyża wiąże się powstańczy obóz, założony przez kpt. Graba, dowódcę kompanii w dywizji krakowskiej gen. J. Hauka Bosaka w zimie 1863/64 roku.

Na polance, położonej nad wsią Huta Stara, przez okres kilku miesięcy na zimowym obozowisku przebywał tu 100-osobowy oddział powstańczy, o którym pisze Kazimierz Zienkiewicz (Wspomnienia powstańca 1863 roku):

... znaleźliśmy się w jakimś wielkim, i głębokim jarze, mającym i odpowiednią do ćwiczeń płaszczyznę i sączący się po niej strumyk wybornej wody. Miejsce było niedostępne i wprost wymarzone na naszą kryjówkę. ...
Pierwszy raz po kilku dniach włóczęgostwa o chlebie, słoninie i okowicie zasiedliśmy do ciepłej strawy w postaci wybornego krupniku z kawałem mięsa baraniego i dobrą porcją pulchnego chleba. ...
... szałasów zbudowano cztery, a każdy z nich obliczono na pomieszczenie jednego półplutonu wojska, czyli na 25 żołnierzy. ...

   W tym czasie podobne powstańcze obozowiska były zorganizowane w Puszczy Jodłowej (hasło: Wola Szczygiełkowa) i w lasach Cisowskich (zob. Cisów).

   W lutym 1864 roku oddział kpt. Graba opuścił obozowisko i udał się na koncentrację przed atakiem na Opatów. Po klęsce opatowskiej rozproszeni powstańcy już nie korzystali z tego obozowiska.

   W okresie międzywojennym, gdy szlak turystyczny prowadzony był grzbietem Łysogór, obozowisko, opisane na mapach jako Obóz powstańców, znajdowało się w pobliżu żółtego szlaku prowadzącego od Przeł. Huckiej (pod Księżą Skałą).

   Powstańcze obozowisko nie posiada żadnego oznaczenia, obecnie jest na terenie niedostępnym dla turystów.